Dodano: 29.05.2018, Kategorie: Gabinet
Błąd medyczny
Błąd medyczny to każdy przypadek, w którym lekarz postąpił niezgodnie z zasadami wiedzy, nie dołożył koniecznej staranności, przekroczył swoje kompetencje, czyli postąpił contra lege artem (tj. działanie lub zaniechanie niewłaściwe, naruszające zasady wiedzy medycznej) [1]. Jest to kategoria obiektywna, całkowicie niezależna od indywidualnych cech bądź zdolności konkretnego lekarza oraz od okoliczności, w jakich dokonuje on świadczenia usług.
W doktrynie wciąż aktualna jest definicja błędu medycznego ujęta w wyroku Sądu Najwyższego [2], która stanowi, że błędem lekarskim jest czynność (zaniechanie) lekarza w sferze diagnozy i terapii, niezgodna z nauką medyczną w zakresie dla lekarza dostępnym. Jednak błąd nie pociąga za sobą odpowiedzialności cywilnej sam przez się. Obciążenie lekarza dentysty odpowiedzialnością za szkodę wchodzi w rachubę dopiero wówczas, gdy błąd jest jednocześnie zawiniony subiektywnie, tzn. stanowi następstwo niedochowania przez lekarza należytej staranności. Zasadą jest, że obowiązek naprawienia szkody może powstać dopiero wówczas, gdy błąd jest przez lekarza dentystę zawiniony i jednocześnie spełnione zostaną pozostałe przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej, przewidziane w kodeksie cywilnym [3].
Z zakresu błędu wyłącza się zarówno kwestie podmiotowego zawinienia (pomimo iż należą one do fachowej sfery działania lekarza), jak i przypadki niedociągnięć czy zaniedbań o charakterze stricte technicznym bądź organizacyjnym (tzw. nielekarskich, niezwiązanych ze stosowaniem wiedzy medycznej). Katalog typowych zaniedbań o charakterze niefachowym („nielekarskim”), wyłączonych z zakresu błędu lekarskiego, obejmuje [4]:
• uchybienia w zakresie zapewnienia pacjentowi bezpieczeństwa i higieny w czasie pobytu w zakładzie leczniczym, np. przekroczenie czasu naświetlania promieniami RTG [2];
• wadliwą identyfikację chorego, prowadzącą do wykonania zabiegu lub przeprowadzenia operacji u innego pacjenta;
• pozostawienie w polu operacyjnym ciał obcych (kompresów, tamponów i chust, narzędzi i materiałów chirurgicznych);
• przypadki niezachowania zasad aseptyki przy przeprowadzaniu zabiegów i operacji chirurgicznych;
• omyłki o charakterze „technicznym” lub organizacyjnym, popełnione przez lekarza, personel medyczny bądź administracyjny.
PRZESŁANKA WINY
Błąd medyczny musi być zawiniony. W orzecznictwie wielokrotnie podkreślano, że lekarz nie ponosi odpowiedzialności za niezawiniony błąd medyczny. W jednym z wyroków Sąd Najwyższy stwierdził, że brak podstaw odpowiedzialności lekarza w sytuacji, gdy błędne stwierdzenie choroby u osoby zdrowej było usprawiedliwione występującymi objawami, a zastosowane leczenie, którego niezwłoczne podjęcie w razie rzeczywistej choroby byłoby celowe, nie przyniosło dla tej osoby ujemnych następstw poza przemijającymi dolegliwościami [5].
Wzorem prawa karnego prawo cywilne wypracowało własny sposób rozumienia winy, zwłaszcza dla celów rozróżnienia winy umyślnej i nieumyślnej. Należy jednak podkreślić, że w prawie cywilnym wystarczy wina nieumyślna, aby sprawca ponosił odpowiedzialność (jest to odpowiedzialność odszkodowawcza polegająca na obowiązku naprawienia szkody) [6]. W zakresie samej konstrukcji winy w prawie cywilnym istnieją spory. Dominującą koncepcją jest pogląd przyjmujący dwuelementową konstrukcję [7]. Składa się ona z elementu obiektywnego (bezprawność działania) i subiektywnego (podmiotową zarzucalność czynu, tj. winę sensu stricto). Obie te przesłanki muszą wystąpić łącznie, a niespełnienie którejkolwiek z nich oznacza, że winy nie ma [6].
Bezprawność czynu stanowi kategorię obiektywną i rozumiana jest szeroko jako sprzeczność z obowiązującym porządkiem prawnym, w zakres którego wchodzą nie tylko normy stanowione przez prawo, ale też normy moralne i obyczajowe składające się na szeroko rozumiane „zasady współżycia społecznego” czy też niedochowanie określonych standardów wynikających z wykonywania zawodu lekarza dentysty. Chodzi bowiem także o zachowanie przekraczające potrzebę ostrożności wymaganej przez zasady współżycia między ludźmi, choćby zachowanie to nie było wyraźnie wskazane przez ustawę [8].
Zawinienie natomiast jest pojęciem pochodzącym z kategorii subiektywnej i odnosi się do sfery psychicznej sprawcy (np. niewłaściwy stosunek sprawcy do czynu).
Według poglądów ustalonych w doktrynie i orzecznictwie błąd medyczny wypełnia element obiektywny winy, jeżeli postępowanie lekarza dentysty (działanie lub zaniechanie) jest sprzeczne z aktualnie obowiązującymi zasadami wiedzy i nauki medycznej. Jest więc, jak już wspomniano, kategorią niezależną od osoby konkretnego lekarza (jego indywidualnych cech i umiejętności) oraz od okoliczności, w których podejmował on czynności z zakresu diagnozy i terapii – czynność medyczna (diagnoza, zabieg) albo odpowiada stanowi wiedzy, albo nie [4]. Nieprzestrzeganie zasad aktualnej wiedzy medycznej ustala się w procesie na podstawie opinii biegłych. Stwierdzenie, że doszło do naruszenia reguł postępowania medycznego zgodnego z aktualną wiedzą medyczną umożliwia dokonanie dalszej oceny, czy błąd medyczny jest jednocześnie przez lekarza zawiniony subiektywnie, tzn. czy stanowi następstwo niedołożenia należytej staranności (tj. niedbalstwa).
NALEŻYTA STARANNOŚĆ
Zazwyczaj pacjent nie bierze pod uwagę faktu, że lekarz dentysta, nawet najlepszy i najbardziej oddany swoim chorym, nie może mu zapewnić całkowitego wyleczenia. W to miejsce lekarz musi dać choremu pewność, że swoje obowiązki spełnia z najwyższą starannością, że jego postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne będzie na wysokim poziomie, adekwatne do współczesnej wiedzy i do możliwości, jakimi dysponuje. W związku z należytą starannością pojawia się problem określenia obowiązków lekarza, który niejednokrotnie był rozstrzygany przez sądy wielu państw. We Francji fundamentalne orzeczenie Sądu Kasacyjnego stwierdzało, że lekarz zobowiązuje się wobec pacjenta do wykonywania zabiegów sumiennie, uważnie i z zastrzeżeniem okoliczności wyjątkowych, zgodnych z zasadami wiedzy, a nie rezultatu [8]. Ta zasada, wielokrotnie cytowana przez orzecznictwo, opiera się na rozróżnieniu pomiędzy zobowiązaniem rezultatu a zobowiązaniem starannego działania. Mimo że lekarz jest zobowiązany uczynić wszystko, aby osiągnąć zamierzony rezultat, to nie może odpowiadać za brak pomyślnego wyniku leczenia, który ze względu na nie zawsze jednakową reakcję organizmu czy stopień zaawansowania choroby nie jest absolutnie pewny. Poza zakresem jego odpowiedzialności są tzw. błędy nauki, czyli pomyłki w diagnozie usprawiedliwione stanem wiedzy [9]. Orzecznictwo sądowe jest zgodne, że „jeśli podjęte przez lekarza działanie było uzasadnione stanem obecnego dorobku medycyny i zgodne ze sztuką, podmiot ten nie ponosi odpowiedzialności za fałszywą diagnozę” [9].
Zatem zobowiązaniem lekarza nigdy nie może być „wyleczenie”. Prawo do leczenia to nie to samo co prawo do bycia wyleczonym. Tego nie zagwarantuje żaden lekarz ani żadna instytucja [1]. Warto zatem wskazać orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie [10], które głosi, że wysokie wymagania staranności, jakiej oczekuje się od lekarzy, nie mogą się przedkładać na przypisywanie im obowiązków niemożliwych w praktyce do wykonania i tym samym wprowadzać swoistej odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, co w sposób szczególny dotyczy czynności, z których podjęciem połączone jest niebezpieczeństwo oraz wynikająca stąd możliwość częstszego niż to się zazwyczaj dzieje powstania szkody [8].
Zobowiązanie lekarza do zachowania należytej staranności to, zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego (art. 355), zachowanie staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju. Od lekarza wymaga się staranności wyższej niż przeciętna z uwagi na to, że jest on profesjonalistą, a jego działania mają za przedmiot istotne wartości, jakimi są zdrowie i życie ludzkie. W oparciu o tak ustalone kryteria na potrzeby oceny subiektywnej winy lekarza i powstania odpowiedzialności za błąd medyczny w literaturze i orzecznictwie konstruuje się abstrakcyjny „wzorzec dobrego lekarza”. Wskazuje się, że wzorzec ten jest zmienny w zależności od tego, jakiej specjalizacji medycznej dotyczy (np. wzorzec dobrego stomatologa) i czy stanowi punkt odniesienia dla lekarza z nowoczesnej kliniki, dobrze wyposażonej w aparaturę i sprzęt medyczny, czy małego gabinetu. Na kształt wzorca (zakres staranności) nie ma natomiast wpływu okoliczność, czy świadczenia zdrowotne udzielane są nieodpłatnie, czy odpłatnie (na zasadach komercyjnych). Wyznaczenie zakresu działań lekarza i stawianych mu wymagań pozwala zbadać, czy lekarzowi można postawić zarzut, że gdyby zachował należytą staranność i wykorzystał wszelkie dostępne w danych okolicznościach metody i środki, mógł uniknąć błędu. W tym celu należy umieścić model wzorcowy w okolicznościach, w jakich działał sprawca, biorąc pod uwagę wszelkie okoliczności i konkretne warunki udzielania świadczeń zdrowotnych. Jeżeli porównanie postępowania określonego lekarza z przyjętym dla niego standardem wypadnie na niekorzyść sprawcy (gdyż wzorcowy dobry lekarz w identycznych okolicznościach uniknąłby popełnienia błędu medycznego), można przyjąć, że określone działanie ma charakter zawiniony [4].
KLASYFIKACJA BŁĘDÓW
Najczęściej spotykanym w doktrynie podziałem błędów medycznych jest podział w oparciu o kryterium etapu postępowania leczniczego [11, 12]. Błąd, który wystąpił na etapie rozpoznawania, stawiania diagnozy, jest błędem diagnostycznym. Natomiast gdy naruszenie reguł nastąpiło już w czasie udzielania świadczeń zmierzających do przywrócenia zdrowia, to nazywa się go błędem terapeutycznym. Do powyższych należy jeszcze dodać błąd techniczny i błąd organizacyjny. Błąd diagnostyczny polega bądź na stwierdzeniu choroby nieistniejącej, bądź na nierozpoznaniu choroby rzeczywistej, zazwyczaj wynika z wadliwych przesłanek, którymi kierował się lekarz. Błędne rozpoznanie może nie znajdować potwierdzenia w objawach, być konsekwencją nieprzeprowadzenia badań pomocniczych, niedokładnego zebrania wywiadu. Może być jednak niezawinione – sama błędna diagnoza nie przesądza o winie. Błąd diagnostyczny stosunkowo często (choć nie w każdym przypadku) powiązany jest z błędem terapeutycznym, ponieważ wadliwa diagnoza może pociągać za sobą wybór niewłaściwej metody lub nieodpowiedniego sposobu leczenia. Błąd terapeutyczny może także polegać na przeprowadzeniu zabiegu pomimo istnienia w tym względzie przeciwwskazań lekarskich i zastosowaniu zarzuconej już metody leczenia.
Inny podział błędów medycznych wyróżnia: błąd decyzyjny, wykonawczy, organizacyjny i opiniodawczy [1]. W tym przypadku błąd diagnostyczny i terapeutyczny odpowiadają pojęciu „błąd decyzyjny”. Są to wszystkie przypadki, w których lekarz nie postawił poprawnego rozpoznania, choć mógł uniknąć błędnej decyzji, gdyby postępował zgodnie z aktualną wiedzą medyczną. W doktrynie wskazuje się, że najczęściej do błędu decyzyjnego prowadzi nie tyle brak wiedzy czy umiejętności, co zaniechanie zebrania wywiadu lub zrezygnowanie z przeprowadzenia niezbędnych badań pomocniczych. Błąd wykonawczy, czyli nieprawidłowe wykonanie zaleceń diagnostycznych i terapeutycznych, jest o wiele bardziej złożony niż opisany błąd decyzyjny. Pod pojęciem błędu wykonawczego należy rozumieć takie wykonanie świadczenia medycznego, które spowodowało szkodę. Używany w poprzedniej klasyfikacji zwrot błąd techniczny mieści się w pojęciu błędu wykonawczego. Jednakże błąd wykonawczy jest pojęciem znacznie szerszym niż błąd techniczny. Natomiast nieprawidłowe decyzje osób kierujących jednostkami medycznymi (szpital, gabinet prywatny) są błędami organizacyjnymi. Do istotniejszych zadań lekarza należy wydawanie zaświadczeń, czyli opinii o stanie zdrowia pacjenta. Tu też mogą pojawić się błędy zwane opiniodawczymi.
Autor:
dr nauk prawnych Iwona Wrześniewska-Wal
adiunkt, kierownik Zakładu Ekonomiki, Prawa i Zarządzania Szkoły Zdrowia Publicznego
Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie
Zdjęcia:
Fotolia
Piśmiennictwo:
1. Marek Z.: Błąd medyczny – odpowiedzialność etyczno-deontologiczna i prawna lekarza. Kraków 2007.
2. Wyrok Sądu Najwyższego z 1 kwietnia 1955 r., IV CR 39/54, OSN 1957/1, poz. 7.
3. Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
4. Bączyk-Rozwadowska K.: Odpowiedzialność lekarza za szkody przy leczeniu. Wykład dla adwokatów z Okręgowej Rady Adwokackiej z Warszawie,
19 maja 2014 r.
5. Wyrok Sądu Najwyższego z 8 grudnia 1970 r., II CR 543/70; OSN 1971, poz. 136.
6. Boratyńska M.: Niedołożenie należytej staranności jako wyznacznik odpowiedzialności lekarskiej. Materiały dla słuchaczy Podyplomowego Studium Prawa Medycznego, Bioetyki i Socjologii Medycyny UW, Warszawa 2008 r.
7. Dzienis P.: Odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych, [w:] Górski A., Dzienis P.: „Regulacje prawne w ochronie zdrowia”, Białystok 2006 r.
8. Nesterowicz M.: Prawo medyczne. Toruń 2001.
9. Serwach M.: Przesłanki odpowiedzialności cywilnej lekarza za szkodę wyrządzoną pacjentowi w orzecznictwie sądów polskich. „Prawo i Medycyna”, nr 4 z 2006 r.
10. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 3 marca 1998 r., I Aca 14/98, publik. „Wokanda” nr 10 z 1998.
11. Rejman G.: Odpowiedzialność karna lekarza, Warszawa 1991, s. 178; Filar M., [w:] Filar M., Krześ S., Marszałkowska-Krześ E., Zaborowski P.: „Odpowiedzialność lekarzy i zakładów opieki zdrowotnej”, Warszawa 2005, s. 144-153.