Epidemiologiczne aspekty występowania martwicy kości szczęk…

…związanej z bisfosfonianami u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów

Bisfosfoniany są stabilnymi syntetycznymi analogami pirofosforanów nieorganicznych, hamującymi resorpcję kości zależną od osteoklastów [1]. Z tego powodu weszły do powszechnego użytku w celu ustabilizowania utraty kości u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów (RZS), szczególnie tych, u których rozwija się osteoporoza, dość pospolicie towarzysząca tej chorobie [2]. Jednakże od roku 2003 mówi się o poważnych obawach związanych z działaniami ubocznymi tych leków za sprawą napływających z całego świata doniesień o występowaniu martwicy kości szczęk związanej ze stosowaniem bisfosfonianów (bisphosphonate-related osteonecrosis of the jaw, BRONJ).

Istnieje wiele hipotez co do patogenezy BRONJ, lecz żadna z nich nie została w pełni zaakceptowana. Choć były doniesienia o przypadkach, w których nie zidentyfikowano żadnych konkretnych czynników współistniejących [3, 4], rozsądnie będzie przyjąć, że takie czynniki mogą odgrywać istotną rolę w rozwoju tych zmian, szczególnie u pacjentów zażywających doustne bisfosfoniany. Do tych czynników zaliczano RZS jako istotny czynnik ryzyka wystąpienia BRONJ; jednakże dotychczas związek między tymi chorobami nie został wyjaśniony.

Z racji rosnącej liczby pacjentów otrzymujących doustne bisfosfoniany w ramach leczenia RZS i osteoporozy, bardzo ważna jest ocena ryzyka. Stąd też celem publikowanego obszernego przeglądu piśmiennictwa jest przeanalizowanie istotnych klinicznie zmiennych u pacjentów z RZS, u których rozwinęła się BRONJ, w tym aspektów demograficznych, klinicznych i terapeutycznych, z zamiarem dokonania porównań z pacjentami bez RZS, u których rozwinęła się BRONJ.

Materiał i metoda
Przeprowadziliśmy elektroniczne przeszukiwanie wszystkich prac angielskojęzycznych, opublikowanych od stycznia 2003 do września 2011 roku w bazach PUBMED/MEDLINE, Scopus i Cochrane. W przeglądzie uwzględniono opisy przypadków/serii przypadków oraz doniesienia retrospektywne, wykluczono zaś krótkie doniesienia i listy do redakcji. Brano pod uwagę również przeglądy piśmiennictwa i przeglądy systematyczne w celu zidentyfikowania przypadków już opisanych. Badania zostały przeprowadzone zgodnie z Deklaracją Helsińską i były zaakceptowane przez komisje etyczne. Przy przeszukiwaniu posługiwano się następującymi terminami MeSH: dwufosfoniany, bisfosfoniany, martwica kości szczęki, reumatoidalne zapalenie stawów, reumatologiczny.

Głównym celem badania było zidentyfikowanie wszystkich prac zawierających doniesienia kliniczne z następującymi kryteriami włączającymi:
•    rozpoznanie RZS i BRONJ,
•    w wywiadzie brak radioterapii okolic twarzoczaszki,
•    brak choroby nowotworowej,
•    zawarte dane z przynajmniej pięciu obszarów cech demograficznych, jak: płeć, wiek, rodzaj bisfosfonianu i długość stosowania, równocześnie zażywane leki, wydarzenie wyzwalające powstanie zmian, objawy kliniczne, stadium zaawansowania, lokalizacja zmian, wyniki badań obrazowych i histologicznych oraz leczenie i jego efekt. Stadium zaawansowania cytowano bezpośrednio z prac lub określano w oparciu o dostępne dane kliniczne zgodnie z systemem klasyfikacji Ruggiero i wsp. [5],
•    publikacja w języku angielskim.

Wszystkie tytuły i streszczenia uzyskane w wyniku przeszukiwania piśmiennictwa zostały przeanalizowane przez autorów pod kątem przydatności do naszej pracy. Przeszukaliśmy również odniesienia podane we wszystkich znaczących artykułach. Ponadto wszystkie istotne publikacje zostały sprawdzone pod kątem powtarzania się przypadków, by uniknąć wielokrotnej analizy danych tych samych pacjentów.

Wyniki
Uzyskaliśmy łącznie 1 606 tytułów/streszczeń. Po ich przejrzeniu i/lub przeczytaniu artykułów zidentyfikowano 331 potencjalnie istotnych badań. Spośród nich 312 nie ujęto w przeglądzie z powodu niespełnienia kryteriów włączających, 1 odrzucono z powodu powtarzania się danych 1 pacjenta, ostatecznie uwzględniono 17 zawierających opisy przypadków 27 pacjentów
i 29 zmian BRONJ (tab. 1, 2, 3 i 4).

Charakterystyka pacjentów
Wiek pacjentów opisywanych w doniesieniach objętych przeglądem wahał się od 55 do 79 lat, średnio 67 lat. Spośród 22 osób, których wiek podano, 17 (77,3%) liczyło sobie ponad 60 lat [6, 8,10-12, 14-16, 18-21]; wśród 25 osób, których płeć podano, był tylko jeden mężczyzna [12] (tab. 1). Najpospolitszą chorobą współistniejącą była osteoporoza obecna u 18 chorych (66,6%) [4, 9-11, 14-16, 18-21], następnie nadciśnienie tętnicze (29,6%) [6, 16, 18-20] i cukrzyca (14,8%) [8, 15, 20] (tab. 1).

Charakterystyka leczenia bisfosfonianami
Z 24 chorych podających w wywiadzie stosowanie bisfosfonianów 22 (91,6%) otrzymywało alendronian [4, 6-9, 11, 12, 15, 16, 18-21], 2 inny lek z tej grupy: ibandronian [14] lub risedronian [10] (tab. 1).Średni czas stosowania bisfosfonianów wynosił 48 miesięcy (od 6 miesięcy do 10 lat), przy czym większość chorych (73%) zażywała je od 3 lub więcej lat [4, 6, 9, 12, 15-17, 19-21] (tab. 1).

Charakterystyka BRONJ
Większość przypadków BRONJ w tym materiale była indukowana zabiegami stomatologicznymi (51,7%), takimi jak ekstrakcja zęba i wszczepienie implantu, co dotyczyło 13 chorych [4, 5, 7-9, 12, 14, 17-20]. Wart zauważenia jest jednak stosunkowo duży odsetek (41,38%) zmian, które pojawiły się spontanicznie [9, 10, 12, 13, 15, 19-21] (tab. 2). Zmiany o charakterze BRONJ lokalizowały się najczęściej w obrębie żuchwy (72,4%), szczególnie w odcinku tylnym [4, 6, 9, 12-15, 17, 19, 21]. Główne objawy podane w opisach przypadków obejmowały: obnażenie kości (82%) [4, 6, 7, 9, 11-18, 20, 21], następnie ból (78,5%) [4, 6, 7, 10-14, 16-21], obrzęk (35,7%) [6, 7, 10, 12, 15, 17-19, 21] i wyciek ropny (35,7%) [6, 11, 13-15, 17, 19, 21]. Zgodnie z systemem klasyfikacji [9] 28 zmian zakwalifikowano do stadium klinicznego II lub III, a tylko jedną do I(tab. 2). U większości chorych (62,5%) w badaniach obrazowych obserwowano zmiany o charakterze osteolitycznym [4, 12, 16-19, 21], rzadziej cechy osteosklerozy, opisywane w 6 przypadkach (37,5%) [7, 12, 17, 19, 21].

Jeśli chodzi o postępowanie terapeutyczne, było ono opisywane jako wyłącznie zachowawcze (48%) [9, 10, 12, 14, 17, 19, 20] lub zachowawcze w połączeniu z zabiegami chirurgicznymi (52%) [4, 6, 7, 12, 13, 15-19, 21]. Leczenie wyłącznie zachowawcze skutkowało najlepszymi wynikami, w tym całkowitym zagojeniem zmian (33,3%) [9, 12], częściowym zagojeniem zmian z ogólnie dobrym wynikiem (58,3%) [10, 14, 19, 20], tylko u 1 osoby nie uzyskano gojenia się zmiany (8,33%) [17] (tab. 4). Połączenie leczenia zachowawczego i chirurgicznego wykazało bardziej zróżnicowane efekty, z całkowitym zagojeniem się 3 zmian (25%) [13, 21], częściowym zagojeniem zmian z ogólnie dobrym wynikiem w 5 przypadkach (41,6%) [6, 7, 12, 18, 19], zaś 4 zmiany sklasyfikowano jako niezagojone (33,4%) [4, 6, 15, 17] (tab. 4).

Dyskusja
Do chwili obecnej nie opublikowano randomizowanych, kontrolowanych badań prospektywnych, które oceniłyby ryzyko martwicy kości szczęk u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów, zażywających doustne bisfosfoniany. Z powodu braku takich danych publikowana praca prezentuje krytyczny przegląd piśmiennictwa, przeprowadzony w celu oceny epidemiologicznego aspektu występowania BRONJ u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Biorąc pod uwagę powszechne występowanie BRONJ u osób chorujących na RZS, analizowaliśmy tylko określoną liczbę przypadków BRONJ u chorych z RZS, jako że dokładna liczba pacjentów nieonkologicznych zażywających doustne bisfosfoniany pozostaje nieznana. Toteż precyzyjne określenie częstości występowania BRONJ jest niezwykle trudne, choć możliwe w oparciu o wnikliwe badania epidemiologiczne.

Dwa opublikowane ostatnio przeglądy opisujące chorych, u których BRONJ rozwinęła się podczas stosowania doustnych bisfosfonianów, zwróciły uwagę na bardzo małą częstość tych zmian u pacjentów ze schorzeniami reumatycznymi [22, 23]. W innych publikacjach donoszono, że częstość BRONJ u osób zażywających doustne bisfosfoniany waha się od 0,001% do 0,4% [17, 24-27]. Te liczby podsuwają myśl, że spodziewana zapadalność na BRONJ wśród pacjentów z RZS może być dosyć niska, jednakże należy też wziąć pod uwagę, że proporcja pacjentów z RZS w badanych populacjach mogła być zaniżona.

Jednocześnie należy spodziewać się zwiększonej zapadalności na BRONJ pacjentów leczonych z powodu RZS, biorąc pod uwagę brak dostatecznej świadomości tej choroby wśród reumatologów w wielu krajach, jak również fakt, że bisfosfoniany należą do leków najczęściej przepisywanych przez reumatologów [28], co wynika z ich dużej skuteczności w zapobieganiu i leczeniu osteoporozy, która jest pospolitą cechą w obrazie klinicznym RZS [29].

W piśmiennictwie trwa dyskusja, czy starzenie się może odgrywać znaczącą rolę w rozwoju BRONJ. W kilku badaniach nie znaleziono żadnej statystycznie znamiennej korelacji między starzeniem się a BRONJ [30, 31]. Dlatego też obserwowany w doniesieniach starszy wiek pacjentów z BRONJ [6, 8, 10-12, 14-16, 18-21] może nie odzwierciedlać nic innego, jak tylko zwiększoną częstość przepisywania bisfosfonianów osobom starszym w porównaniu z młodszymi, jako że i osteoporoza, i RZS są schorzeniami częściej diagnozowanymi w tej grupie wiekowej [29, 32].

Inni autorzy przyjmują starszy wiek jako jeden ze współistniejących czynników etiologicznych BRONJ [19, 33, 34], co może wiązać się z fizjologicznymi konsekwencjami starzenia, w tym stanami zapalnymi [35], dysfunkcją układu odpornościowego [36], słabszym przepływem krwi w tkankach i zdolnością do ich przebudowy [37, 38], zwiększonym stresem oksydacyjnym [39]. W rzeczy samej, wszystkie te zjawiska mogą brać udział w patogenezie BRONJ i może to wyjaśniać brak doniesień o tej chorobie u osób młodych, nawet obciążonych innymi czynnikami ryzyka [40]. Paradoksalnie, bisfosfoniany były zalecane do leczenia posteroidowej martwicy kości w populacji pediatrycznej [41].

Kontrowersje budziło również zagadnienie związku BRONJ z płcią. Część badań nie znalazła żadnej statystycznie znamiennej korelacji między płcią a BRONJ [33, 34]. Toteż zwróciliśmy uwagę, że duży odsetek kobiet w analizowanych pracach [4, 6-11, 13-16, 18 -21] może reprezentować tylko zbieg okoliczności, jako że kobiety stosują doustne bisfosfoniany częściej niż mężczyźni głównie dlatego, że i RZS, i osteoporoza są u nich częstsze [42].

Niezależnie od tego inni autorzy donosili o istnieniu dodatniej korelacji między płcią a BRONJ [19]. Spekulowano, że może za nią odpowiadać terapia estrogenami, jako że opisano związek HTZ ze zwiększonym ryzykiem BRONJ [43]. Problemem jest fakt, że stosowanie hormonalnej terapii zastępczej jest prawdopodobne u pacjentek z RZS, a ta choroba często ulega pogorszeniu po dostarczeniu estrogenów [44]. Łączenie bisfosfonianu i substytucji estrogenowej jest możliwe zwłaszcza u pacjentek nieuzyskujących satysfakcjonującego efektu monoterapii lub wykazujących bardzo niską gęstość kości z licznymi czynnikami ryzyka [45]. Opisywano też stosowanie preparatów łączonych, zawierających estrogen i bisfosfonian [46].

Nie jest zaskakujące, że osteoporoza była najczęściej spotykaną chorobą współistniejącą w populacji pacjentów w omawianych pracach [4, 9-11, 14-16, 18-21], jest ona bowiem częstym zjawiskiem klinicznym u osób z RZS i to z kilku powodów, mianowicie: (a) kobiety po menopauzie stanowią główną grupę ryzyka RZS i równocześnie są zagrożone zwiększoną utratą masy kostnej; (b) w leczeniu często zalecana jest steroidoterapia; (c) charakterystyczny dla RZS jest brak aktywności fizycznej z powodu nasilenia choroby i (d) utratę masy kostnej nasilają zapalne mechanizmy choroby, takie jak zwiększone poziomy cytokin prozapalnych w surowicy [29].

Wykazano, że istnieje bezpośredni związek pomiędzy występowaniem BRONJ a siłą działania bisfosfonianów [13, 33], za czym przemawiają wysoka zapadalność na BRONJ wśród pacjentów otrzymujących dożylnie te leki [47], jak i szybsze pojawianie się u nich tych zmian [24]. To założenie koreluje z wyższą częstością BRONJ u pacjentów pobierających alendronian – jak zaobserwowano w badaniach tu analizowanych [4, 6-9, 11, 12, 15, 16, 18-21] – który to jest najsilniejszym spośród bisfosfonianów [9].

Przeciwnie, Kos i Luczak [48] nie znaleźli żadnej korelacji między rodzajem bisfosfonianu a częstością BRONJ, co popiera domniemanie, że może to być jedynie zbieg okoliczności. W rzeczy samej, w ostatnim dziesięcioleciu alendronian należał do najczęściej używanych w USA leków pierwszego rzutu w zapobieganiu lub leczeniu osteoporozy [49] zarówno u pacjentów z BRONJ niechorujących na nowotwory ani RZS [6, 9, 14,16], jak i u pacjentów z RZS [32]. Ponadto uzasadnione byłoby docieczenie, dlaczego ibandronian, silny bisfosfonian zawierający azot (N-BPs) [7], o wiele rzadziej przepisywany niż alendronian, nie ma związku z dużymi seriami przypadków BRONJ [23].

Poruszano fakt, że jednym z najbardziej krytycznych czynników ryzyka BRONJ jest czas doustnego przyjmowania bisfosfonianów [9, 33]. Uważa się, że BRONJ występuje ze zwiększoną częstością u pacjentów leczonych doustnym bisfosfonianem przez więcej niż 3 lata [5, 9], co jest zgodne z wnioskami z analizowanych prac [4, 6, 9, 12, 15-17, 19–21]. W rzeczy samej, długotrwałe stosowanie doustnego bisfosfonianu może wywierać efekt kumulacji dawki, potencjalnie osiągając takie stężenia w tkance kostnej, jakie uważano za osiągalne tylko poprzez dożylne stosowanie dużych dawek [16], a dawka całkowita podana w długim okresie ma istotny wpływ na wielkość redukcji obrotu kostnego [50].

Interesująca jest sugestia, że istnieje tendencja do wczesnego rozwoju zmian w przypadkach steroidoterapii [9]. Jednakże nie została ona potwierdzona na materiale badań analizowanych w publikowanej pracy, ponieważ średni czas leczenia bisfosfonianami był podobny u pacjentów otrzymujących steroidy i u pacjentów, którzy nie byli nimi leczeni. Ponadto niektórzy autorzy opisywali wczesny początek zmian w BRONJ u pacjentów z RZS nigdy nieleczonych steroidami [3, 19].

Piśmiennictwo wskazuje na silny związek BRONJ z zabiegami z zakresu chirurgii stomatologicznej we wszystkich grupach pacjentów [3, 5, 9]. Choć w materiale analizowanych prac [4, 5, 7-9, 12, 14, 17-20] zauważyliśmy podobną tendencję, z rozwojem zmian w dużej liczbie przypadków po ekstrakcjach i wszczepieniach implantów, należy stwierdzić, że w niektórych pracach w znacznym odsetku odnotowano również spontaniczne występowanie BRONJ [9, 10, 12, 13, 15, 19-21].

Większość zmian w analizowanych pracach została stwierdzona w obrębie żuchwy i zdiagnozowana w II albo III stadium klinicznym [4, 6-21], gdzie najczęstszymi objawami były obnażenie kości, ból, obrzęk i wyciek ropny. W rzeczywistości takie same objawy kliniczne stwierdzano u pacjentów bez RZS [6, 9, 14, 16]. Takie spostrzeżenia wydobywają na światło dzienne niewiedzę w zakresie wczesnych objawów klinicznych BRONJ, obejmujących nieswoiste oznaki i dolegliwości subiektywne w zakresie jamy ustnej, bez cech obnażenia kości. Problemem jest to, że zmiany mogą postępować szybko, a w zaawansowanym stadium mogą się pojawiać parestezje, przetoki i patologiczne złamania, również u pacjentów z RZS [6].

Typowe wyniki badań obrazowych we wszystkich grupach pacjentów z BRONJ wykazują zwykle połączenie cech osteolizy i osteosklerozy. Osteoskleroza bywa często wykrywana w początkowym stadium BRONJ [51], lecz może się utrzymywać również w stadiach zaawansowanych; rzeczywiście, zaobserwowaliśmy w analizowanych pracach, że wykryto ją w sześciu przypadkach, sklasyfikowanych jako stadium zaawansowane [7, 12, 17, 19, 21]. Toteż staranne badanie stomatologiczne może umożliwić wczesne rozpoznanie i interwencję oraz lepszą reakcję pacjentów na zastosowane leczenie, specyficzne dla danego stadium BRONJ.

Jeśli chodzi o postępowanie i wyniki leczenia BRONJ u pacjentów z RZS, nie ma żadnego ogólnie przyjętego protokołu leczenia BRONJ. Niektórzy autorzy są zdania, że procedury chirurgiczne nie są skuteczne, mogą prowadzić do dalszego obnażenia kości, nasilenia objawów i większego ryzyka złamań patologicznych, co wskazuje, że lepszym wyborem jest leczenie zachowawcze, w tym antybiotyki, płukanie jamy ustnej chlorheksydyną i „odpoczynek farmakologiczny” [47]. Natomiast inni autorzy sądzą, że zabiegi chirurgiczne mogą dawać lepsze wyniki u pacjentów niecierpiących na choroby nowotworowe [14].

W analizowanych przez nas doniesieniach zmiany były leczone albo tylko zachowawczo (48%), albo w połączeniu z procedurami chirurgicznymi (52%). Ogólnie publikowany przegląd piśmiennictwa wskazuje, że większość zmian jest leczona zachowawczo [9, 10, 12, 14, 17, 19, 20], co wiąże się z najlepszymi wynikami, w tym całkowitym wygojeniem (33.3%), a brak wygojenia miał miejsce tylko u 1 pacjenta (8,33%) [17] (tab. 4). Jednak w innych pracach [4, 6, 7, 12, 13, 15-19, 21] połączenie leczenia zachowawczego i chirurgicznego dało bardziej rozbieżne wyniki, z całkowitym wygojeniem zaledwie trzech zmian (25%) [13, 21].

W istocie postępowanie w BRONJ stanowi poważne wyzwanie, podkreślające potrzebę należytej opieki stomatologicznej z rutynowymi kontrolami, edukacją i motywacją pacjentów do utrzymywania odpowiedniej higieny jamy ustnej [52].

Wniosek
Zasadnicze cechy kliniczne BRONJ u pacjentów z RZS są generalnie podobne jak u pacjentów bez tej choroby. Publikowany przegląd piśmiennictwa podkreśla istotną kwestię opóźnionego rozpoznania BRONJ, bowiem większość omawianych pacjentów została zdiagnozowana w II/III stadium klinicznym. Oczywiste jest, że reumatolog musi być poinformowany o potencjalnym ryzyku wystąpienia BRONJ u swoich pacjentów i musi współpracować ze stomatologiem pod kątem profilaktyki i wczesnego wykrywania zmian.

Konflikt interesów
Wszyscy autorzy oświadczają, że nie zachodzi żaden konflikt interesów.

Wkład autorów
N.C.N. dokonał analizy dokumentów i danych pacjentów. A.S.B. sporządziła szkic pracy i pomagała w jej pisaniu. R.A.C.M. i E.M.J. pisali pracę i dokonali krytycznej analizy tekstu. Wszyscy autorzy przeczytali i zatwierdzili wersję ostateczną.

Informacja o autorach
N.C.N. jest uczestnikiem studium doktoranckiego z zakresu implantologii na Wydziale Stomatologii Uniwersytetu Stanowego Sao Paulo w Araraquarze. A.S.B. jest uczestnikiem studium doktoranckiego z zakresu periodontologii na Wydziale Stomatologii Uniwersytetu Stanowego Sao Paulo w Araraquarze. E.M.J. i R.A.C.M. są profesorami i kierownikami Zakładu Periodontologii w Katedrze Diagnostyki i Terapii Wydziału Stomatologii Uniwersytetu Stanowego Sao Paulo w Araraquarze.

Tłumaczenie
lek. med. Dorota Tukaj
„Head & Face Medicine” 2012, 8:5.

Przypisy:
1    Angielskie słowo „jaws”, podobnie jak polskie potoczne „szczęki”, nie pokrywa się dokładnie z mianownictwem anatomicznym, oznaczając ogół kości, w których osadzone są zęby; język angielski unika jednak dwuznaczności, jaką mamy w naszym języku („jaw” = „szczęka” w znaczeniu jw., „maxilla” =„szczęka” w znaczeniu „element narządu żucia, złożony z dwóch kości szczękowych i ich uzębienia”).

Piśmiennictwo:

1.     Rogers M.J., Gordon S., Benford H.L. et al.: Cellular and molecular mechanisms of action of bisphosphonates. „Cancer” 2000, 88: 2961-2974.
2.     Breuil V., Euller-Ziegler L.: Bisphosphonate therapy in rheumatoid arthritis. „Joint Bone Spine” 2006, 73:349-354.
3.     Ruggiero S.L., Mehrotra B., Rosenberg T.J., Engroff S.L.:
Osteonecrosis of the jaws associated with the use of bisphosphonates: a review of 63 cases. „J Oral Maxillofac Surg” 2004, 62: 527-534.
4.     Marunick M., Miller R., Gordon S.: Adverse oral sequelae to bisphosphonate administration. „J Mich Dent Assoc” 2005, 87: 44-49.
5.     Ruggiero S.L., Dodson T.B., Assael L.A. et al.: American association of oral and maxillofacial surgeons position paper on bisphosphonate-related osteonecrosis of the jaw – 2009 update. „J Oral Maxillofac Surg” 2009, 67: 2-12.
6.     Yarom N., Yahalom R., Shoshani Y. et al.: Osteonecrosis of the jaw induced by orally administered bisphosphonates: incidence, clinical features, predisposing factors and treatment outcome. „Osteoporos Int” 2007, 18: 1363-1370.
7.     Malden N.J., Pai A.Y.: Oral bisphosphonate associated osteonecrosis of the jaws: three case reports. „Br Dent J” 2007, 203: 93-97.
8.     Khamaisi M., Regev E., Yarom N. et al.: Possible association between diabetes and bisphosphonate-related jaw osteonecrosis. „J Clin Endocrinol Metab” 2007, 92:1172-1175.
9.     Marx R.E., Cillo J.E., Ulloa J.J.: Oral bisphosphonates induced osteonecrosis: risk factors, prediction of risk using serum CTX testing, prevention, and treatment. „J Oral Maxillofac Surg” 2007, 65: 2397-2410.
10.     Hamada S.: Osteonecrosis of jaw associated with oral application of bisphosphonates. „J Oral Maxillofac Surg” 2007, 65:43.
11.     Barrow S.Y.: Is your knowledge up-to-date? „Int J Dent Hyg” 2010, 8: 319-323.
12.     Junquera L., Gallego L., Cuesta P. et al.: Clinical experiences with bisphosphonate-associated osteonecrosis of the jaws: analysis of 21 cases. „Am J Otolaryngol” 2009, 30: 390-395.
13.     Mehanna P., Goddard R.: Bisphosphonate associated osteonecrosis: an unusual case. „Aust Dent J” 2010, 55: 311-313.
14.     Favia G., Pilolli G.P., Maiorano E.: Osteonecrosis of the jaw correlated to bisphosphonate therapy in non-oncologic patients: clinicopathological features of 24 patients. „J Rheumatol” 2009, 36: 2780-2787.
15.     Kwon Y.D., Kim Y.R., Choi B.J. et al.: Oral bisphosphonate-related osteonecrosis of the jaws: favorable outcome after bisphosphonate holiday. „Quintessence Int” 2009, 40: 277-278.
16.     Sedghizadeh P.P., Stanley K., Caligiuri M. et al.: Oral bisphosphonate use and the prevalence of osteonecrosis of the jaw: an institutional inquiry. „J Am Dent Assoc” 2009, 140: 61-66.
17.     Lo J.C., O’Ryan F.S., Gordon N.P. et al.: Prevalence of osteonecrosis of the jaw in patients with oral bisphosphonate exposure. „J Oral Maxillofac Surg” 2010, 68: 243-253.
18.     Shin E.Y., Kwon Y.H., Herr Y. et al.: Implant failure associated with oral bisphosphonate-related osteonecrosis of the jaw. „J Periodontal Implant Sci” 2010, 40: 90-95.
19.     Park W., Kim N.K., Kim M.Y. et al.: Osteonecrosis of the jaw induced by oral administration of bisphosphonates in Asian population: five cases. „Osteoporos Int” 2010, 21: 527-533.
20.     Manfredi M., Merigo E., Guidotti R. et al.: Bisphosphonate-related osteonecrosis of the jaws: a case series of 25 patients affected by osteoporosis. „Int J Oral Maxillofac Surg” 2011, 40: 277-284.
21.     Conte-Neto N., Bastos A.S., Chierici-Marcantonio R.A.,
Marcantonio E. Jr: Oral bisphosphonate-related osteonecrosis of the jaws in rheumatoid arthritis patients: a critical discussion and two case reports. „Head Face Med.” 2011, 27:1-7.
22.     Hess L.M., Jeter J.M., Benham-Hutchins M., Alberts D.S.:
Factors associated with osteonecrosis of the jaw among bisphosphonate users. „Am J Med” 2008, 121: 475-483.e3.
23.     Filleul O., Crompot E., Saussez S.: Bisphosphonate-induced osteonecrosis of the jaw: a review of 2,400 patient cases. „J Cancer Res Clin Oncol” 2010, 136:1117-1124.
24.     Mavrokokki T., Cheng A., Stein B., Goss A.: Nature and frequency of bisphosphonate-associated osteonecrosis of the jaws in Australia. „J Oral Maxillofac Surg” 2007, 65:415-423.
25.     Felsenberg D., Hoffmeister B., Amling M. et al.: Kiefernekrosen nach hoch dosierter bisphosphonattherapie. „Deutsches Arzteblatt” 2006, 103:A3078-A3080.
26.     Khosla S., Burr D., Cauley J. et al.: Bisphosphonate-associated osteonecrosis of the jaw: report of a task force of the american society for bone and mineral research. „J Bone Miner Res” 2007, 22: 1479-1491.
27.     Sambrook P., Olver I., Goss A.: Bisphosphonates and osteonecrosis of the jaw. „Aust Fam Physician” 2006, 35:801-803.
28.     Yip R.M.L.: Bisphosphonates and osteonecrosis of the jaw. „Hong Kong Bull Rheum Dis” 2008, 8: 19-25.
29.     Joffe I., Epstein S.: Osteoporosis associated with rheumatoid arthritis: pathogenesis and management. „Semin Arthritis Rheum” 1991, 20: 256-272.
30.     Baqain Z.H., Sawair F.A., Tamimi Z. et al.: Osteonecrosis of jaws related to intravenous bisphosphonates: the experience of a Jordanian teaching hospital. „Ann R Coll Surg Engl” 2010, 92:489-494.
31.     Vahtsevanos K., Kyrgidis A., Verrou E. et al.: Longitudinal cohort study of risk factors in cancer patients of bisphosphonate-related osteonecrosis of the jaw. „J Clin Oncol” 2009, 27: 5356-5362.
32.     Lems W.F., Lodder M.C., Lips P. et al.: Positive effect of alendronate on bone mineral density and markers of bone turnover in patients with rheumatoid arthritis on chronic treatment with low-dose prednisone: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. „Osteoporos Int” 2006, 17: 716-723.
33.     Bamias A., Kastritis E., Bamia C. et al.: Osteonecrosis of the jaw in cancer after treatment with bisphosphonates: incidence and risk factors. „J Clin Oncol” 2005, 23: 8580-8587.
34.     Hoff A.O., Toth B.B., Altundag K. et al.: Osteonecrosis of the jaw in patients receiving intravenous bisphosphonate therapy. „J Clin Oncol” 2006, 24: 8528.
35.     Schiffrin E.J., Morley J.E., Donnet-Hughes A., Guigoz Y.:
The inflammatory status of the elderly: the intestinal contribution. „Mutat Res” 2010, 690: 50-56.
36.     Johnson T.E.: Recent results: biomarkers of aging. „Exp Gerontol” 2010, 41: 1243-1246.
37.     Misawa Y., Kageyama T., Moriyama K. et al.: Effect of age on alveolar bone turnover adjacent to maxillary molar roots in male rats: a histomorphometric study. „Arch Oral Biol” 2007, 52:44-50.
38.     Semba I., Funakoshi K., Kitano M.: Histomorphometric analysis of age changes in the human inferior alveolar artery. „Arch Oral Biol” 2001, 46:13-21.
39.     Kulikov V.Y., Fridman Y.M., Fomin A.N.: Role of oxidative stress in mechanisms of premature aging in shift labor workers. „Alaska Med” 2007, 49:81-84.
40.     Maines E., Monti E., Doro F., Morandi G. et al.: Children and adolescents treated with neridronate for osteogenesis imperfecta show no evidence of any osteonecrosis of the jaw. „J Bone Miner Metab” 2011, in press.
41.     Chahine C., Cheung M.S., Head T.W. et al.: Tooth extraction socket healing in pediatric patients treated with intravenous pamidronate. „J Pediatr” 2008, 153: 719-720.
42.     Markenson J.A.: -. „Semin Arthritis Rheum” 1991, 21: 4-12.
43.     American Dental Association Council on Scientific Affairs: Dental management of patients receiving oral bisphosphonate therapy: expert panel recommendations. „J Am Dent Assoc” 2006, 137: 1144-1150.
44.     Barrett J.H., Brennan P., Fiddler M., Silman A.: Breast-feeding and postpartum relapse in women with rheumatoid and inflammatory arthritis. „Arthritis Rheum” 2000, 43: 1010-1015.
45.     Tseng L.N., Sheu W.H., Ho E.S. et al.: Effects of alendronate combined with hormone replacement therapy on osteoporotic postmenopausal Chinese women. „Metabolism” 2006, 55: 741-747.
46.     Morioka M., Kamizono A., Takikawa H. et al.: Design, synthesis, and biological evaluation of novel estradiol-bisphosphonate conjugates as bone-specific estrogens. „Bioorg Med Chem” 2010, 18:1143-1148.
47.     Marx R.E., Sawatari Y., Fortin M., Broumand V.: Bisphosphonate-induced exposed bone (osteonecrosis/osteopetrosis) of the jaws: risk factors, recognition, prevention, and treatment. „J Oral Maxillofac Surg” 2005, 63: 1567-1575.
48.     Kos M., Luczak K.: Bisphosphonates promote jaw osteonecrosis through facilitating bacterial colonization. „Biosci Hypotheses” 2009, 2: 34-36.
49.     Siris E.S., Pasquale M.K., Wang Y., Watts N.B.: Estimating bisphosphonate use and fracture reduction among U.S. women age 45 and older, 2001-2008.
„J Bone Miner Res” 2011, 23: 3-11.
50.     Chapurlat R.D., Delmas P.D.: Drug insight: bisphosphonates for postmenopausal osteoporosis. „Nat Clin Pract Endocrinol Metab” 2006, 2:211-219.
51.     Arce K., Assael L.A., Weissman J.L., Markiewicz M.R.:
Imaging findings in bisphosphonate-related osteonecrosis of jaws. „J Oral Maxillofac Surg” 2009, 67:75-84.
52.     Yoneda T., Hagino H., Sugimoto T. et al.: Bisphosphonate-related osteonecrosis of the jaw: position paper from the allied task force committee of Japanese society for bone and mineral research, Japan osteoporosis society, Japanese society of periodontology, Japanese society for oral and maxillofacial radiology, and Japanese society of oral and maxillofacial surgeons. „J Bone Miner Metab” 2010, 28:365-383.

Epidemiological aspects of rheumatoid arthritis patients affected by oral bisphosphonate-related osteonecrosis of the jaws

Autorzy:

Nicolau Conte-Neto, Alliny Souza Bastos, Rosemary Adriana Chierici Marcantonio, Elcio Marcantonio Junior
Katedra Periodontologii, Klinika Diagnostyki i Terapii, Wydział Stomatologii Uniwersytetu Stanowego Sao Paulo w Araraquarze (Brazylia)

Streszczenie:
Publikowany przegląd piśmiennictwa ma na celu ocenę epidemiologicznego profilu pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów (RZS), u których rozwinęła się martwica kości szczęk związana ze stosowaniem bisfosfonianów (bisphosphonate-related osteonecrosis of the jaw1, BRONJ; w dalszej części tekstu dla oszczędności miejsca będziemy używać tego anglojęzycznego akronimu – przyp. red.); uwzględnione zostaną aspekty demograficzne oraz zagadnienia kliniczne i terapeutyczne.

Summary:
This literature review aims to evaluate the epidemiologic profile of patients with rheumatoid arthritis (RA) that developed a bisphosphonate-related osteonecrosis that affect the jaws (BRONJ), including demographic aspects, as well as clinical and therapeutic issues.