Ergonomia w gabinecie stomatologicznym. Oświetlenie

Autor artykułu omawia zasady ergonomicznej organizacji gabinetu stomatologicznego, kładąc szczególny nacisk na jego oświetlenie. 

Termin „ergonomia” po raz pierwszy pojawił się w artykule polskiego uczonego prof. Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego, pt. „Rys ergonomii, czyli nauki o pracy, opartej na prawach zaczerpniętych z przyrody”, opublikowanym w 1857 r. Od tego czasu zakres badań w tej dziedzinie znacznie się poszerzył. Obecnie pojęcie ergonomii obejmuje rozległy obszar dostosowywania środowiska pracy do możliwości psychofizycznych człowieka. 

Zasadniczo dziedzina ta dzieli się na dwa nurty: ergonomię korekcyjną – poprawiającą istniejący stan środowiska pracy oraz ergonomię koncepcyjną – zajmującą się projektowaniem nowych rozwiązań. Celem ergonomii jest usunięcie zagrożeń zdrowia i życia człowieka, zapewnienie odpowiedniej wydajności, wygody i satysfakcji z pracy. Ergonomia wkracza, a można właściwie powiedzieć, że dawno już wkroczyła do gabinetów lekarskich – w tym stomatologicznych. Nauka ta zajmuje się także m.in. całym zakresem problemów związanych z przygotowaniem pomieszczeń, doborem wyposażenia oraz zabezpieczenia technicznego.

PODSTAWOWE WYMAGANIA

W przypadku gabinetu stomatologicznego chodzi o zapewnienie jak najlepszych warunków pracy lekarza i jego współpracowników. Ważne jest także spełnienie wymagań i oczekiwań pacjentów. Każdy gabinet stomatologiczny powinien być dostosowany do rodzaju świadczonych usług lekarskich i być wyposażony w odpowiednie minimum sprzętowe, m.in. w: unit, narzędzia, sprzęt wspomagający, leki i materiały stomatologiczne. Jako pomieszczenie gabinet stomatologiczny powinien być odrębnym lokalem użytkowym – chyba że znajduje się w mieszkaniu prywatnym, wówczas powinien być wyraźnie wydzielony od pozostałych pomieszczeń o innym charakterze użytkowym. Wejście do pomieszczeń, w których prowadzona jest praktyka lekarska, nie może prowadzić przez inne pomieszczenia użytkowe lokalu ani pełnić funkcji komunikacyjnej dla pozostałych części mieszkania.

Położenie drzwi wejściowych do budynku oraz kształt i wymiary pomieszczeń wejściowych powinny umożliwiać dogodne warunki dla przemieszczenia się, również osobom niepełnosprawnym. Drzwi wejściowe do budynku i ogólnodostępnych pomieszczeń użytkowych powinny mieć w świetle ościeżnicy co najmniej szerokość 0,9 m i wysokość 2 m. W przypadku zastosowania drzwi zewnętrznych dwuskrzydłowych szerokość skrzydła głównego nie może być mniejsza niż 0,9 m. W wejściach do budynku i ogólnodostępnych pomieszczeń użytkowych mogą być zastosowane drzwi obrotowe lub wahadłowe, pod warunkiem usytuowania przy nich drzwi rozwieranych lub rozsuwanych, przystosowanych do ruchu osób niepełnosprawnych.

W poczekalni, przy wejściu do przychodni powinny być wydzielone trzy strefy. Pierwsza to miejsce na pozostawienie okryć wierzchnich pacjentów. Druga to wydzielone miejsce, w którym można pozostawić wózki dziecięce lub inwalidzkie. W małych przychodniach (nie więcej niż 6 gabinetów) nie trzeba wydzielać osobnej strefy na wózki. Trzecią strefę tworzy punkt rejestracyjny lub informacyjny. Ponadto z głównego holu wejściowego musi być zapewniony łatwy dostęp do toalet, a wszystkie te pomieszczenia powinny być zlokalizowane w taki sposób, aby umożliwić dostęp do nich osobom niepełnosprawnym, poruszającym się na wózkach. Toalety powinny mieć przedsionek zaopatrzony w umywalkę z bieżącą ciepłą i zimną wodą, pojemnikiem na mydło w płynie, zasobnikiem na papierowe ręczniki jednorazowego użytku i kosz na śmieci. Toaleta powinna być przystosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych. Jeśli w lokalu znajdują się dwie odrębne praktyki lekarskie, konieczne jest uruchomienie dwóch toalet: osobnej dla personelu i osobnej dla pacjentów. Dopuszcza się możliwość funkcjonowania wspólnej toalety pod warunkiem, że brak miejsca nie pozwala na wyodrębnienie pomieszczeń osobnych i to jedynie w przypadku prowadzenia pojedynczej praktyki lekarskiej.

Wielkość poczekalni dla pacjentów uzależniona jest od liczby gabinetów. Przyjmuje się, że na każdy gabinet lekarski powinno przypadać co najmniej 2 m² powierzchni poczekalni, nie wliczając w to powierzchni ciągów komunikacyjnych. Poczekalnia powinna być zlokalizowana tak, by mieć dobry widok na wejście i wyjście z pomieszczeń praktyki. Powinna mieć połączenie głosowe (intercom, telefon wewnętrzny) z gabinetem i łatwe dojście do niego. Dokumentacja medyczna przechowywana w rejestracji musi być chroniona przed dostępem osób postronnych.

Nie ma obecnie przepisów, które odrębnie ustalałyby wymagania przestrzenne dla gabinetów stomatologicznych. Gabinet taki musi spełniać te same wymagania jak każde inne pomieszczenie, w którym świadczone są usługi medyczne, tj. wymagania ogólne Rozporządzenia Ministra Zdrowia z 26 czerwca 2012 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą (Dz. U. z 2012 r., poz.739) – uszczegółowione w załączniku nr 2. Przepisy te są wydane na podstawie Ustawy z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej. Poprzednio obowiązujące akty prawne bardzo szczegółowo definiowały wszystkie parametry dotyczące pomieszczeń w praktyce lekarskiej. Obecnie obowiązujące przepisy nie wskazują na konkretne wymiary pomieszczeń, ale na to, że praktyka stomatologiczna ma być urządzona zgodnie z przeznaczeniem i dostosowana do wykonywania w niej określonego zakresu świadczeń medycznych.

Nieaktualne już przepisy mogą stanowić pewną wytyczną ogólną i tak też się przyjmuje. Ważne są natomiast dwa rozporządzenia: Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz. U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.) oraz Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2002 r., nr 75, poz. 690 ze zm.).

W § 19 wspomnianego Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r.  stwierdza się, że na każdego z pracowników jednocześnie zatrudnionych w pomieszczeniach stałej pracy powinno przypadać co najmniej 13 m³ wolnej objętości pomieszczenia oraz co najmniej 2 m² wolnej powierzchni podłogi – niezajętej przez urządzenia techniczne, sprzęt itp. Należy dodać, że pomieszczenie stałej pracy to takie, w którym łączny czas przebywania tego samego pracownika w ciągu jednej doby nie przekracza czterech godzin.

Z kolei w § 20 tegoż aktu prawnego jest powiedziane, że wysokość pomieszczenia stałej pracy nie może być mniejsza niż:

• 3 m w świetle, jeżeli w pomieszczeniu nie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia;

• 3,3 m w świetle, jeżeli w pomieszczeniu prowadzone są prace powodujące występowanie czynników szkodliwych dla zdrowia.

Wysokość pomieszczeń, o których mowa, może być obniżona w przypadku zastosowania klimatyzacji – pod warunkiem uzyskania zgody państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego. Wysokość pomieszczeń pracy stałej (czyli takich, w których pracownik przebywa co najmniej 4 godz. na dobę) może być zmniejszona do 2,5 m w świetle, jeżeli w pomieszczeniu zatrudnionych jest nie więcej niż 4 pracowników, a na każdego z nich przypada co najmniej po 15 m³ wolnej objętości pomieszczenia.

OŚWIETLENIE

W pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi, takich jak gabinety stomatologiczne, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. należy zapewnić oświetlenie dzienne. W pomieszczeniu takim stosunek powierzchni okien, liczonej w świetle ościeżnic, do powierzchni podłogi powinien wynosić co najmniej 1:8, natomiast w innym pomieszczeniu, gdzie oświetlenie jest wymagane ze względu na przeznaczenie – co najmniej 1:12. W pomieszczeniach należy zapewnić także oświetlenie elektryczne. We wnętrzach stosuje się następujące rodzaje oświetlenia elektrycznego:

• ogólne – oświetlenie całej przestrzeni pracy;

• miejscowe – oświetlenie bezpośredniego stanowiska pracy;

• złożone – składające się z oświetlenia ogólnego i miejscowego.

W gabinecie stomatologicznym zaleca się stosowanie także oświetlenia bakteriobójczego – lampa bakteriobójcza powinna być załączona tylko podczas nieobecności personelu i pacjentów. O prawidłowości oświetlenia w gabinecie stomatologicznym decydują przede wszystkim:

• ogólny poziom jasności oświetlenia gabinetu;

• oświetlenie miejscowe stanowisk pracy;

• oświetlenie punktowe pola pracy (jama ustna pacjenta);

• równomierność oświetlenia.

Prawidłowo dobrane oświetlenie powoduje, że stomatolog: mniej męczy się w pracy; odbierane bodźce wizualne są zbliżone do obserwowanych w świetle naturalnym; możliwy jest właściwy dobór odcieni wypełnień stomatologicznych i prawidłowa ocena tkanek poddawanych badaniom. Ponadto, pacjent: czuje się swobodnie w poczekalni i gabinecie; zabiegi odbiera mniej uciążliwie; ma lepszy nastrój. Dodajmy, że w pracy stomatologa mamy do czynienia z obserwacją detali, niewłaściwe ich oświetlenie wymusza wytężanie wzroku, a to jest podstawowy czynnik wpływający znacząco na zmęczenie.

Oświetlenie gabinetu stomatologicznego powinno spełniać warunki określone w Polskiej Normie PN-EN 12464-1:2012 „Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach”.

Norma przewiduje dla gabinetów stomatologicznych:

• źródła światła o temperaturze barwowej powyżej 5300 K;

• współczynnik rozróżnialności barw światła (Ra) równy lub większy niż 90;

• oświetlenie pozbawione migotania i efektu stroboskopowego, ze wskazaniem na elektroniczne, wysokoczęstotliwościowe zasilanie świetlówek.

Lampy mające współczynnik oddawania barw Ra mniejszy niż 90 nie powinny być stosowane w pomieszczeniach, gdzie pracują stomatolog i personel pomocniczy. Zgodnie z wymienioną normą natężenie oświetlenia nie powinno być mniejsze od:

• w całym gabinecie (oświetlenie ogólne): 500 lx, Ra min. = 90;

• w miejscu pracy (oświetlenie nad pacjentem): 1000 lx, Ra min. = 90;

• pole zabiegowe (jama ustna pacjenta): min. 5000 lx, Ra min. = 90.

Dla pozostałych pomieszczeń norma przewiduje:

• poczekalnie: 200 lx, Ra min. = 80;

• korytarze podczas dnia: 200 lx, Ra min. = 80;

• pokoje personelu: 300 lx, Ra min. = 80;

• łazienki i toalety dla pacjentów:
200 lx, Ra min. = 80.

Podstawowym oświetleniem pomieszczeń powinno być światło sufitowe, padające bezpośrednio z góry. Światło w gabinecie powinno pochodzić z kilku źródeł. Zapewnia to równomierność oświetlenia. Aby zagwarantować właściwe oświetlenie (w zależności od powierzchni gabinetu) jedną lampę lub panel należy umieścić bezpośrednio nad unitem zabiegowym, a pozostałą powierzchnię oświetlić dodatkowymi źródłami światła. W ten sposób uzyskamy równomierne natężenie oświetlenia w całym gabinecie zabiegowym. Najbardziej polecane jest stosowanie lamp wyposażonych w regulację natężenia oświetlenia. Takie rozwiązanie umożliwia dobranie optymalnych warunków świetlnych podczas całego dnia pracy. Elektroniczny system ściemniający może być sterowany za pomocą pilota radiowego. Rozwiązanie tego typu nie wymaga ingerencji w istniejącą instalację elektryczną i jest łatwe w obsłudze.

W gabinecie stomatologicznym ze względu na to, że pacjent, półleżąc na fotelu dentystycznym, widzi sufit, powinny być zastosowane oprawy z jednolitą powierzchnią świecącą lub oprawy mleczne. Jeżeli dodatkowo oprawy zawieszane oświetlają również sufit, to otrzymujemy dużą powierzchnię świecącą, która w łagodny sposób oświetla wnętrze. Należy pamiętać także, by sufit był biały – odbija wtedy maksymalną ilość światła (powyżej 80%).

DOBÓR BARW

Ważną rolę odgrywa również kolorystyka ścian. Kolory mają bowiem dużą siłę oddziaływania na psychikę ludzką. W poczekalniach preferuje się barwy żółte i zbliżone do nich. Są to tzw. barwy ciepłe które wywołują wrażenie ciepła, prawdopodobnie wskutek skojarzenia z barwą słońca, wzmacniają poczucie bezpieczeństwa. Barwy niebieskie i zbliżone do nich wywołują natomiast wrażenie zimna – są to tzw. barwy zimne. W gabinecie lekarskim należy tak dobrać zestaw barw, by uzyskać wrażenie spokoju i skupienia. Najlepiej oddają to delikatne odcienie fioletu, zieleni i błękitu. Należy natomiast zdecydowanie unikać ostrych zestawów kolorystycznych, w których dominuje czerwień.

DOBÓR MEBLI

W każdym gabinecie lekarskim (także stomatologicznym) należy zadbać również o odpowiedni zestaw mebli. Preferowane są meble metalowe, plastikowe lub wykonane z lakierowanej sklejki. W zestawach tapicerowanych zaleca się stosowanie skóry naturalnej i syntetycznej albo innych materiałów, których dezynfekcja jest prosta. Meble powinny być tak ustawione lub zawieszone, aby dostępna była możliwie maksymalna powierzchnia podłogi. Powierzchnia biurka powinna pozwolić w wygodny sposób ustawić na blacie zarówno komputer z oprzyrządowaniem, jak i podręczne artykuły biurowe oraz inne przedmioty. Należy pamiętać, by monitor komputera stał bokiem do okna – jeżeli znajduje się przy nim (płaszczyzna ekranu prostopadła do okna) – a jego górna krawędź była na wysokości naszych oczu. Monitor, klawiatura i dokumenty powinny być umieszczone w jednej linii. Odległość oczu od ekranu to 400-750 mm. Krzesło przy komputerze musi zapewniać dostateczną stabilność przez wyposażenie go w podstawę co najmniej pięciopodporową, z kółkami jezdnymi. Wymiary oparcia i siedziska powinny zapewnić wygodną pozycję ciała i swobodę ruchów. Musi być też zapewniona regulacja wysokości siedziska w zakresie 400-500 mm, licząc od podłogi, oraz regulacja nachylenia siedziska. Płyty siedziska i oparcia powinny być wyprofilowane do naturalnego wygięcia kręgosłupa i odcinka udowego kończyn dolnych. Krzesło powinno mieć podłokietniki.

DODATKOWE UWAGI

Dodatkowe uwagi dotyczące pomieszczeń pracy stomatologa i personelu stomatologicznego:

• Szyby w oknach powinny być czyste i przepuszczać dostateczną ilość światła. Do mycia okien powinien być zapewniony dogodny i bezpieczny dostęp.

• Okna powinny być wyposażone w odpowiednie urządzenia eliminujące nadmierne operowanie promieni słonecznych padających na stanowiska pracy.

• Okna przeznaczone do wietrzenia należy wyposażyć w urządzenia pozwalające na otwieranie ich w sposób łatwy i bezpieczny z poziomu podłogi oraz ustawienie części otwieranych w pożądanym położeniu.

Mówiąc o ergonomii w pomieszczeniach gabinetu stomatologicznego, nie należy zapominać o zapewnieniu odpowiedniej izolacji akustycznej pomiędzy gabinetem i poczekalnią. Brak takiej izolacji może powodować u pacjentów czekających na zabieg wysoki poziom stresu, zanim znajdą się na fotelu stomatologicznym. Dźwięki charakterystyczne dla zabiegów wykonywanych w gabinecie wiele osób kojarzy z bólem i innymi nieprzyjemnymi doznaniami. Może to wynikać z sytuacji związanych z wcześniejszymi nieprzyjemnymi doświadczeniami, a konkretnie – kojarzyć określony dźwięk z bólem.

PODSUMOWANIE

Kończąc, należałoby zauważyć, że zagadnienie ergonomicznego urządzenia pomieszczeń pracy stomatologia jest bardzo ważne. Dobrze więc gdy te problemy będą konsultowane ze specjalistami z konkretnych dziedzin. Szczególnie ważna jest sprawa oświetlenia pomieszczeń. Samodzielne próby aranżacji oświetlenia mogą bowiem nie wypaść pomyślnie.

Autor:
Józef Micuła

Zdjęcia:

Fotolia

Piśmiennictwo:

1. Jędrzejczyk A.: Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy; Instytut Technologii Eksploatacji – PIB; Radom 2007.

2. Koradecka D. (red.): Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, CIOP – PIB; Warszawa 1997.

3. Pellowska-Piontek M., Kochańska B.: Ergonomia w stomatologii; Akademia Medyczna w Gdańsku, Gdańsk 2005.

4. Wróblewska M.: Ergonomia – skrypt, www.eduskrypt.pl, 2006.

5. Affelska-Jercha A., Lewczuk E., Tomczyk J.: Zawodowe zagrożenia zdrowotne w gabinetach stomatologicznych, „Medycyna Pracy” 2/2002; Łódź 2002.

6. Ustawa z 26 czerwca 1974 r., Kodeks pracy (t.j. Dz. U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.).

7. Ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. z 2011 r., nr 112, poz. 654 ze zm.).

8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 26 czerwca 2012 r., w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą (Dz. U. z 2012 r., poz. 739).

9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2 lutego 2011 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać pod względem fachowym i sanitarnym pomieszczenia i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej (Dz. U. z 2011 r., nr 31, poz. 158).

10. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2002 r., nr 75, poz. 690 ze zm.);

11. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz. U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.).

12. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30 czerwca 1984 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w poradniach i pracowniach stomatologicznych (Dz. U. z 1984 r., nr 37, poz. 197).

13. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz. U. z 1998 r., nr 148, poz. 973).

14. Norma PN-EN 12464-1:2012 „Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach”.