Dodano: 25.01.2020, Kategorie: Klinika
Stan pacjentów leczonych ortodontycznie podczas farmakoterapii bisfosfonianami
Bisfosfoniany to leki powszechnie używane w prewencji i leczeniu osteoporozy, a także w chorobach nowotworowych z przerzutami do kości. Leki te wpływają na metabolizm kostny, a zatem i na efekty leczenia ortodontycznego, jednak do dziś dokładnie nie wyjaśniono, w jaki sposób. Toteż celem niniejszej pracy była ocena i przedstawienie doniesień z piśmiennictwa oraz bieżącego stanu badań naukowych odnośnie do związku pomiędzy leczeniem ortodontycznym a stosowaniem bisfosfonianów u ludzi.
Bisfosfoniany (Bisphosphonates, BP)
Bisfosfoniany (Bisphosphonates, BP) stosowane są u chorych z metabolicznymi schorzeniami kości, takimi jak osteoporoza, oraz z przerzutami nowotworowymi do kości. Leki te hamują aktywność osteoklastów, w ten sposób zmniejszając resorpcję kości. Ich okres półtrwania może wynosić ponad 10 lat [1]. Jednym z działań ubocznych jest martwica kości szczęki (bisphosphonate associated osteonecrosis of the jaws, BP-ONJ)[2-8]. Ryzyko BP-ONJ wydaje się zależeć od typu stosowanego BP, dawki, czasu leczenia i sposobu podawania (dożylnie lub doustnie). Ryzyko jest wyższe u chorych otrzymujących BP drogą dożylną niż doustną oraz u cierpiących na nowotwory w porównaniu z pacjentami ze schorzeniami niezłośliwymi [2-8].
Do dziś dzień nie zostało w pełni wyjaśnione, jakie konsekwencje dla leczenia ortodontycznego ma zmieniony podczas stosowania tych leków metabolizm kostny, nie została też dokonana ewentualna rewizja wskazań. Opublikowano jedynie stanowiska lokalnych towarzystw medycznych w sprawie leczenia stomatologicznego i chirurgicznego [5-7]. Nie istnieją natomiast wytyczne odnośnie do leczenia ortodontycznego.
Równoczesne stosowanie leczenia ortodontycznego i farmakoterapii bisfosfonianami
Toteż celem niniejszej pracy była analiza doniesień z prasy medycznej, opisujących równoczesne stosowanie leczenia ortodontycznego i farmakoterapii bisfosfonianami (wyłącznie u ludzi).
Materiał i metody
Przeprowadzono systematyczny przegląd bazy PubMed za okres od stycznia 2000 r. do stycznia 2013 r. Ponadto przejrzano w sposób konwencjonalny niemieckie czasopisma fachowe z zakresu ortodoncji, niefigurujące w PubMed. Przeanalizowano również cytowane artykuły, o ile udało się je odnaleźć. Kryteria włączenia to: prace odnoszące się do ludzi oraz obecność fraz kluczowych „leczenie BP” i „leczenie ortodontyczne”. Kryteria wykluczenia obejmowały badania na zwierzętach i brak jednego lub obu z powyższych fraz kluczowych. Przy dalszym przeszukiwaniu wykorzystywano słowa kluczowe: „bisfosfoniany” + „leczenie ortodontyczne”, „ortodontyczny”, „ruchomość/przemieszczanie zębów”.
Wyniki
Znaleziono ogółem 28 artykułów. Tylko 7 spełniało kryteria włączenia: cztery prace kazuistyczne opisujące pojedyncze przypadki [9-12], dwie z seriami 2 [13] lub 3 [14] przypadków i jedno doniesienie oryginalne na materiale 20 chorych [15].
Praca oryginalna prezentowała retrospektywne badanie kohortowe kobiet < 50 lat [15]. Jego plan zatwierdzony został przez komisję kwalifikacyjną Uniwersytetu im. J. Waszyngtona w Seattle. Poproszono amerykańskich ortodontów o przeprowadzenie analiz przypadków, wybierając spośród ich pacjentów kobiety < 50 lat. Próba obejmowała 113 kobiet, podzielonych na dwie grupy – leczonych BP (n = 20, w tym 19 doustnie i 1 dożylnie) i nieotrzymujących tych leków (n = 93). Pacjentki otrzymujące BP, których leczenie ortodontyczne obejmowało ekstrakcje i zamykanie luk, musiały być leczone znamiennie dłużej i występowało u nich wyższe ryzyko niepełnego zamknięcia luki oraz nieuzyskania równoległości korzeni. Nie opisano przypadków BP-ONJ. W obu grupach uzyskano wyrównanie siekaczy z rozbieżnością mniejszą niż 1 mm.
Przegląd przypadków chorych otrzymujących BP w trakcie lub bezpośrednio przed leczeniem
Poniżej streszczamy historie 9 opisanych przypadków chorych otrzymujących BP w trakcie lub bezpośrednio przed leczeniem ortodontycznym
(tab. 1) [9-14].
Przypadek 1
35-letnia kobieta ze średnio wysokim ryzykiem, otrzymująca doustnie alendronian i kortykosterydy z powodu choroby Addisona, poddała się leczeniu ortodontycznemu trwającemu 30 miesięcy. Ortodontyczne zamknięcie luki i unieruchomienie korzenia opisano jako trudne, a przemieszczanie zębów było zwolnione. Ortopantomogram pod koniec leczenia wykazał obszary zagęszczeń, linie sklerotyczne i większą gęstość kości. Poszerzenie więzadeł okrężnych przyzębia wykryto tylko w miejscu ekstrakcji. Kolejne ortopantomogramy 20 miesięcy po leczeniu i 12 miesięcy po zaprzestaniu terapii BP nie ujawniły dalszej sklerotyzacji kości i nie wykazały resorpcji wierzchołków korzeni [13].
Przypadek 2
77-letni mężczyzna z wysokim ryzykiem, z powodu szpiczaka kości krzyżowej leczony radioterapią, chemioterapią i zoledronianem i.v., miał zaplanowane ortodontyczne zamknięcie 2-milimetrowej luki po ekstrakcji ustawionego dojęzykowo zęba 42. W okresie progresji szpiczaka w prawej gałęzi żuchwy rozwinęła się BP-ONJ i w 13 miesiącu przerwano leczenie ortodontyczne. Zamiast zamknięcia luki miało miejsce tylko pochylenie koron, a przemieszczanie się zębów było zwolnione [13].
Przypadek 3
60-letnia kobieta z niewielkim ryzykiem, od 18 miesięcy pobierająca alendronian doustnie z powodu osteoporozy, miała poważną wadę zgryzu (otwarty prawy boczny), z powodu której zaplanowano leczenie ortodontyczne. Przed jego rozpoczęciem obserwowano dyskretną sklerotyzację kości wokół zęba 47. Dwa lata później wokół leczonych zębów wystąpiła sklerotyzacja kości z poszerzeniem więzadeł okrężnych przyzębia. Farmakoterapię BP przerwano po 3,5 roku leczenia. Objawy radiologiczne uległy nasileniu, a przemieszczanie zębów zwolnieniu, toteż leczenie ortodontyczne przerwano po 4,5 roku. Nie wystąpiła resorpcja wierzchołków korzeni [14].
Przypadek 4
50-letnia kobieta z niewielkim ryzykiem poddana została ortodontycznemu zamknięciu luki po leczeniu periodontycznym i ekstrakcji zęba 34. Ortodonta nie był poinformowany o stosowaniu alendronianu z powodu osteoporozy. Farmakoterapię BP przerwano po 12 miesiącach z powodu zapalenia przełyku (pospolite działanie niepożądane BP). W 19 miesiącu leczenia zamiast zamknięcia luki obecne było tylko pochylenie koron i przemieszczanie się zębów uległo zwolnieniu. W okolicy miejsca ekstrakcji wykryto obszary nadmiernej mineralizacji. Nawet po 13 miesiącach od przerwania stosowania BP i zakończeniu leczenia ortodontycznego stwierdzano nadmierną mobilność i poszerzenie więzadeł okrężnych przyzębia [14].
Przypadek 5
74-letnia kobieta z niewielkim stopniem ryzyka, z osteoporozą leczoną doustnie alendronianem od 36 miesięcy i znaczącym ubytkiem masy kostnej, z powodu choroby przyzębia miała wykonaną ekstrakcję zęba 31 i ortodontyczne zamknięcie luki. Farmakoterapię BP wstrzymano 3 miesiące przed leczeniem ortodontycznym, które trwało 14 miesięcy. Na pierwszych RTG stwierdzono łagodną sklerotyzację wokół trzonowców dolnych i zacienienie przednich przestrzeni więzadeł okrężnych przyzębia. Końcowe RTG wykazały ogniska lekkiej sklerotyzacji, łagodną przywierzchołkową resorpcję korzenia siekacza dolnego i brak zwiększonej ruchomości. Zamknięcie luki i wyrównanie uznano za udane [14].
Przypadek 6
68-letnia kobieta o niewielkim stopniu ryzyka, pobierająca doustnie ibandronian z racji osteoporozy, miała wykonane podniesienie dna prawej zatoki szczękowej za pomocą okruchów autologicznego materiału kostnego, pobranego z przedniej gałęzi żuchwy. W celu zakotwiczenia szkieletowego wszczepiono sztywną płytkę do kości jarzmowej. Po 6 miesiącach gojenia przeprowadzono dystalizację zębów 13, 14 i 15 za pomocą kotwicy kostnej, a następnie wyrównanie zębów (w czasie 26 tygodni). Po dystalizacji uzyskano ortodontyczne wyrównanie wszystkich zębów i wszczepiono implanty w tylną część prawej szczęki. Nie podano całkowitego czasu leczenia ortodontycznego; nie odnotowano powikłań związanych z leczeniem BP [9].
Przypadek 7
U 70-letniej pacjentki o niewielkim stopniu ryzyka, długotrwale leczonej BP z powodu osteoporozy, wykonano „bezkrwawą ekstrakcję” po ekstruzji ortodontycznej. Rozpołowiono I i II trzonowiec dolny prawy; dalsze korzenie poddano ekstruzji ortodontycznej przez kilka tygodni i następnie usunięto [10].
Przypadek 8
U 15-letniej pacjentki wysokiego ryzyka z uogólnioną dysplazją włóknistą kości, po leczeniu chirurgicznym rozszczepu wargi i podniebienia, od 13 r.ż. pobierającej pamidronian w pulsach i.v., zastosowano wszczep kostny. Dziewczynce brakowało zębów 12 i 22, obecne było stłoczenie zębów w odcinku przednim żuchwy oraz zgryz krzyżowy przedni. Po implantacji wszczepu dopiero po 6 miesiącach uwidocznił się wyraźny most kostny (co świadczyło o zmniejszonym potencjale odbudowy kości); toteż rozpoczęte wówczas leczenie ortodontyczne trwało przez dłuższy czas i było mniej agresywne. Po 3,5 roku u pacjentki uzyskano wystarczającą korekcję zgryzu [11].
Przypadek 9
U 66-letniej kobiety o niewielkim stopniu ryzyka założono implanty w bocznych odcinkach żuchwy, które zostały wykorzystane jako zakotwiczenie szkieletowe podczas leczenia ortodontycznego w celu intruzji/retruzji górnych i dolnych siekaczy (czas: 13 miesięcy). Leczenie BP z powodu osteoporozy (alendronian doustnie) rozpoczął lekarz ogólny, który nie wiedział o zabiegu stomatologicznym, zaś po 7 miesiącach wstrzymano je z powodu nawrotowego zapalenia okrężnicy (częsty efekt uboczny). Po leczeniu u pacjentki stwierdzono poszerzenie szpary ozębnej, ogniska sklerotyzacji kości, przywierzchołkową resorpcję korzeni górnych zębów przednich i zwiększenie ruchomości siekaczy żuchwy [12].
Dyskusja
Liczba pacjentów dorosłych i w podeszłym wieku wymagających leczenia ortodontycznego stale wzrasta, prowadząc do pojawiania się nowych wyzwań dla wykonawcy tych świadczeń; istotne różnice w warunkach anatomicznych i fizjologicznych, w tym stan przyzębia, oraz obecność różnych chorób współistniejących i stosowane z ich powodu leki znacząco wpływają na planowanie i tok leczenia ortodontycznego [16]. Oprócz starannie zebranego wywiadu lekarskiego, konieczna jest dobra komunikacja między stomatologiem/ortodontą a lekarzem ogólnym. Dwoje z dziewięciorga opisanych chorych otrzymywało BP bez wiedzy ortodonty [12, 14].
Historia choroby musi zostać przeanalizowana również wstecznie ze względu na długi okresu połowicznego rozpadu niektórych leków [13, 14]. Przerwa w farmakoterapii jest dyskusyjna: długi okres półtrwania BP w tkance kostnej (10-12 lata) [1, 14] przeciwstawiany jest wpływowi tych leków na tkanki miękkie, włączając w to układ krążenia [17].
Znane czynniki ryzyka rozwoju BP-ONJ obejmują specyfikę zastosowanego preparatu (rodzaj, dawka, czas trwania leczenia i droga podania), jak również równoczesne stosowanie innych leków, np. steroidów [2-7]. W przeanalizowanym piśmiennictwie BP-ONJ wystąpiła tylko u jednego chorego ze szpiczakiem mnogim, leczonego zoledronianem
i.v. i chemioterapią [13].
Analizowane przypadki wskazują, że działania uboczne były najpoważniejsze u pacjenta wysokiego ryzyka, ale miały miejsce nawet u chorych niskiego ryzyka. Z badania kohortowego wynikało, że leczeni BP pacjenci niskiego ryzyka z lukami po ekstrakcji albo wrodzonymi wykazywali większe ryzyko niepełnego zamknięcia luki, nierównoległości korzeni i konieczności dłuższego leczenia [15]. Seria przypadków z ekstrakcjami donosiła o występowaniu nierównoległości korzeni i pochylenia koron zamiast przemieszczenia zębów [13, 14].
Radiologicznie stwierdzano takie objawy, jak sklerotyzacja kości zębodołu i poszerzenie więzadła okrężnego przyzębia [12-14]. Okołowierzchołkową resorpcję korzeni w odcinku przednim opisano u dwóch z dziewięciu chorych [12, 14], nie stwierdzono jej w trzech przypadkach [13, 14], a w pozostałych czterech nie podano informacji w tym zakresie [9-11, 14].
Dane co do występowania resorpcji korzeni pod wpływem BP nie są spójne. Jedno badanie doświadczalne na zwierzętach wykazało takie zjawisko [18], podczas gdy inni autorzy donosili o hamującym wpływie BP na resorpcję korzeni [19-23].
Biorąc pod uwagę powszechne stosowanie BP w prewencji/leczeniu osteoporozy u kobiet w wieku pomenopauzalnym, oceniono wpływ tych leków na stan narządu żucia u zwierząt, porównując grupę kontrolną zdrowych samic szczurów z 2 grupami szczurzyc poddanych owariektomii, z których jednej podawano zolendronian [24]. Szczurzyce po owariektomii otrzymujące zolendronian wykazały podobne wyniki jak grupa kontrolna, zaś w grupie po owariektomii bez farmakoterapii odnotowano największą częstość resorpcji korzeni i rozchwiania zębów [24].
Co do ruchomości zębów, w kilku opisanych przypadkach była ona zmniejszona [13-15], w innych nie [12, 14] lub ten parametr nie został wyszczególniony w opisie [9-11]. Kilka badań doświadczalnych na zwierzętach donosiło o zmniejszeniu fizjologicznej ruchomości zębów podczas stosowania BP, po części w sposób zależny od dawki
[19-23, 25].
Wnioski
Z powodu wzrastającej liczby osób w starszym wieku, wymagających leczenia ortodontycznego, rośnie również liczba pacjentów ortodontycznych leczonych BP. Biorąc pod uwagę czas półtrwania BP, przed rozpoczęciem leczenia powinno obowiązywać dokładne zebranie wywiadu i analiza dotychczasowej historii choroby. Z powodu braku dowodów naukowych przemieszczanie się zębów podczas leczenia ortodontycznego pacjentów eksponowanych na BP nie jest w pełni przewidywalne, toteż należy wcześniej dokonać stratyfikacji ryzyka. Przy planowaniu leczenia tych chorych należy brać pod uwagę zmieniony metabolizm kostny i większą częstość potencjalnych działań ubocznych, szczególnie w przypadkach ekstrakcji albo u chorych obciążonych czynnikami wysokiego ryzyka. Ponadto należy się spodziewać dłuższego trwania leczenia, zwolnionego przemieszczania się zębów, a u chorych z lukami międzyzębowymi wynikającymi z wad wrodzonych lub po ekstrakcji – również niepełnego zamknięcia luki i braku równoległości korzeni.
Konflikt interesów
Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.
Wkład autorów
Do E.K. należy pomysł i projekt badania, zebrała ona również dane, przeprowadziła analizę i interpretację danych oraz naszkicowała pracę. C.J. jest specjalistą w dziedzinie stosowania bisfosfonianów u pacjentów ortodontycznych. Był zaangażowany w powstanie koncepcji i projektowanie badania, w analizę i interpretację danych oraz pisanie pracy. C.W. jako chirurg szczękowy i specjalista w dziedzinie stosowania bisfosfonianów wniósł swój wkład do koncepcji i projektu badania oraz pisania pracy. H.W., kierownik kliniki, również uczestniczył w projektowaniu i planowaniu badania oraz pisaniu pracy. Wszyscy autorzy przeczytali i zaaprobowali ostateczną wersję pracy.
Tab.1. Dane kliniczne 9 opisanych przypadków chorych leczonych ortodontycznie podczas lub po farmakoterapii bisfosfonianami.
| Przyp.1 [13] | Przyp.2 [13] | Przyp.3 [14] | Przyp.4 [14] | Przyp.5 [14] | Przyp.6[9] | Przyp.7 [10] | Przyp.8 [11] | Przyp.9 [12] | |
| Wywiad – choroba zasadnicza, powód stosowania BF | choroba Addisona na stałej kortykoterapii | szpiczak mnogi | prewencja osteoporozy | prewencja osteoporozy | prewencja osteoporozy | prewencja osteoporozy | prewencja osteoporozy | dysplazja włóknista kości, obustronny rozszczep wargi i podniebienia | prewencja osteoporozy |
| Wiek i płeć | 35, ż | 77, m | 60, ż | 50, ż | 74, ż | 68, ż | 70, ż | 15, ż | 66, ż |
| Lek i dawka | alendronian 70 mg 1x w tyg. + hydrokortyzon 30 mg 1x dz.+ octan fludrokortyzonu 0,10 mg 1x dz. + wapń z wit.K i D 1000-1500 mg/d | zolendronian 500 mg iv 1x w mies. + chemioterapia szpiczaka | alendronian doustnie, dawka nie podana | alendronian doustnie, dawka nie podana | alendronian doustnie, dawka nie podana, przerwa 3 m-ce przed leczeniemortodontycznym i podczas leczenia | ibandronian doustnie, dawka nie podana | doustnie, preparat i dawka nie podane | pamidronian iv – 4 cykle (45 mg/d przez 2 lub 3 dni) co 5 mies. | alendronian 70 mg 1x w tyg. |
| Wskaźnik ryzyka | średnio wysoki (kortykotera -pia) | wysoki | niski | niski | niski | niski | niski | wysoki | niski |
| Leczenie bisfosfonianami podczas leczena ortodontycznego | tak, przez 30 mies. | tak | tak, przez 24 mies. | tak | nie | tak | tak | nie | tak, przez 6 mies. |
| Czas leczenia bisfosfonianami przed leczeniem ortodontycznym i łącznie | 41 mies. przed, 58 mies. [liczba jak w oryg.] łącznie | 11 mies. przed | 18 mies. przed., 42 mies. łącznie | 6 mies. przed,12 mies. łącznie | 36 mies. przed | nie podano | 10 lat przed | 2 lata przed | 1 mies. przed, 7 mies. łącznie |
| Poinformowanie ortodonty o stosowanych lekach | tak | tak | tak | nie | tak | tak | tak | tak | dopiero w trakcie leczenia |
| Plan leczenia ortodontycznego | jednostronne zamknięcie luk po ekstrakcji zębów 14 i 44 | zamknięcie luki po ekstrakcji zęba 42 | zamknięcie zgryzu otwartego prawego bocznego | zamknięcie luki po ekstrakcji zęba 34 | zamknięcie luki po ekstrakcji zęba 31 | wyrównanie i dystalizacja zębów 13-15 z zakotwicze-niem szkieletowym | ekstruzja korzeni dystalnych zębów 36 i 37 | przeszczep kostny w szczelinie rozszczepu, wyrównanie siekaczy górnych | intruzja/ retruzja zębów przednich dolnych i górnych z zakotwicze-niem szkieletowym |
| Czas leczenia ortodontycznego | 30 mies. | 13 mies. (przerwane) | 54 mies. (przerwane) | 19 mies. | 14 mies. | 65 mies. | odpowiednio 7 i 5 tyg. | 42 mies. | 11 mies. |
| Rtg pod koniec leczenia ortodontycznego | ogniska zagęszczenia, linie sklerotyczne, bardziej zwarta struktura kostna i poszerzone więzadło okrężne przyzębia w miejscu ekstrakcji | martwica kości żuchwy w okolicy wierzchołków zębów 44,45 i implantu w poz.46 | ogniska sklerotyczne, poszerzone szpary ozębnej | w miejscu ekstrakcji obszary hipermineralizacji, ogniska sklerotyczne, poszerzone szpary ozębnej | wokół siekaczydolnych dyskretne ogniska sklerotyczne i poszerzone szpary ozębnej, dyskretna resorpcja wierzchołków | brak odchyleń | dyskretne nawarstwienia kostne w okolicach przywierzchołkowych | nie podano | ogniska sklerotyczne i poszerzone szpary ozębnej, dyskretna resorpcja wierzchołków siekaczy szczęki |
| Resorpcja wierzchołka korzenia | nie | brak danych | nie | brak danych | tak | brak danych | brak danych | brak danych | tal |
| Przemieszczanie się zębów | zwolnione | zwolnione | zwolnione | zwolnione | nie zwolnione | nie podano | nie podano | nie podano | nie zwolnione |
| Powikłania i problemy | zamknięcie i martwica korzeni | martwica kości z owrzodzeniem, brak ruchów fizjologicz-nych, tylko pochylenie koron | pomimo przerwania leczenia nasilenie objawów ubocznych | zanik korzeni równoległych, rozchwianie siekacza w żuchwie | nie odnotowano rozchwiania | brak powikłań, które można by przypisać leczeniu bisfosfoniana- mi | brak stanu zapalnego lub bólu, brak zmian radiologicz-nych | nie podano | rozchwianiezębów przednich dolnych |
TŁUMACZENIE:
lek. med. Dorota Tukaj.
Za zgodą redakcji portalu BioMedCentral (www.biomedcentral.com/about/reprintsandperm).
Head & Face Medicine 2013, 9:10.
Autorzy:
Elena Krieger, Collin Jacobs Christian Walter, Heinrich Wehrbein
Zdjęcia:
Fotolia
Piśmiennictwo:
1. Zahrowski J.J.: Bisphosphonate treatment: an orthodontic concern calling for a proactive approach. ‚Am J Orthod Dentofacial Orthop’, 2007, 131:311-20.
2. Bamias A. i wsp.: Osteonecrosis of the jaw in cancer after treatment with bisphosphonates: incidence and risk factors. ‚J Clin Oncol’, 2005, 23:8580-7.
3. Abu-Id M.H. i wsp.: Bisphosphonate-associated osteonecrosis of the jaw [Article in German]. ‚Mund Kiefer Gesichtschir’, 2006, 10:73-81.
4. American Dental Association Council of Scientific Affairs: Dental management of patients receiving oral bisphosphonate therapy. ‚J Am Dent Assoc’ 2006, 137:1144-50.
5. Grötz K.A., Kreusch T.: Zahnärztliche Betreuung von Patienten unter/nach Bisphosphonat-Medikation. Wissenschaftliche Stellungnahme der DGZMK 2006. Version 1.0. DZZ 60 (10); http://www.dgzmk.de/uploads/tx_szdgzmkdocuments/Zahnaerztliche_Betreuung_von_Patienten_unternach_Bisphosphonat-Medikation.pdf.
6. Ruggiero S.L. i wsp.: American Association of Oral and Maxillofacial Surgeons Position Paper on Bisphosphonate-Related Osteonecrosis of the Jaws—2009 Update. ‚J Oral Maxillofac Surg’, 2009, 67:2-12.
7. Ruggiero S.L.: Bisphosphonate-related osteonecrosis of the jaw: an overview. ‚Ann N Y Acad Sci’, 2011, 1218:38-46.
8. Walter C. i wsp.: Prevalence of bisphosphonate associated osteonecrosis of the jaws in multiple myeloma patients. ‚Head Face Med’, 2010, 8(6):11.
9. Vitral R.W. i wsp.: Orthodontic distalization with rigid plate fixation for anchorage after bone grafting and maxillary sinus lifting. ‚Am J Orthod Dentofacial Orthop’, 2009, 136:109-14.
10. Kodama Y. i wsp.: Alveolar bone grafting in association with polyostotic fibrous dysplasia and bisphosphonate-induced abnormal bone turnover in a bilateral cleft lip and palate patient: a case report. ‚J Oral Maxillofac Surg’, 2012, 70:e500-8.
11. Smidt A., Lipovetsky-Adler M, Sharon E: Forced eruption as an alternative to tooth extraction in long-term use of oral bisphosphonates: Review, risks and technique. ‚J Am Dent Assoc’, 2012, 143:1303-12.
12. Krieger E. i wsp.: Orthodontic treatment under Bisphoshonate therapy – A case report. „J Orofac Orthop”, 2012, 74:28-39.
13. Rinchuse D.J. i wsp.: Orthodontic treatment of patients using bisphosphonates: a report of 2 cases. ‚Am J Orthod Dentofacial Orthop’, 2007, 131:321-6.
14. Zahrowski J.J.: Optimizing orthodontic treatment in patients taking bisphosphonates for osteoporosis. ‚Am J Orthod Dentofacial Orthop’, 2009, 135:361-74.
15. Lotwala R.B. i wsp.: Bisphosphonates as a risk factor for adverse orthodontic outcomes: a retrospective cohort study. ‚Am J Orthod Dentofacial Orthop’, 2012, 142:625-634.
16. Bartzela T. i wsp.: Medication effects on the rate of orthodontic tooth movement: a systematic literature review. ‚Am J Orthod Dentofacial Orthop, 2009, 135:16-26.
17. Walter C. i wsp.: Bisphosphonates affect migration ability and cell viability of HUVEC, fibroblasts and osteoblasts in vitro. ‚Oral Dis’, 2011, 17:194-9.
18. Alatli I., Hellsing E., Hammarström L.: Orthodontically induced root resorption in rat molars after 1-hydroxyethylidene-1.1-bisphosphonate injection. ‚Acta Odontol Scand’, 1996, 54:102-8.
19. Choi J. i wsp.: Effects of clodronate on early alveolar bone remodeling and root resorption related to orthodontic forces: a histomorphometric analysis. ‚Am J Orthod Dentofacial Orthop’, 2010, 138(548):e1-8.
20. Fujimura Y. i wsp.: Influence of bisphosphonates on orthodontic tooth movement in mice. ‚Eur J Orthod’, 2009, 31:572-7.
21. Igarashi K. i wsp.: Anchorage and retentive effects of a bisphosphonate (AHBuBP) on tooth movements in rats. ‚Am J Orthod Dentofacial Orthop’, 1994, 106:279-89.
22. Igarashi K. i wsp.: Inhibitory effect of the topical administration of a bisphosphonate (risedronate) on root resorption incident to orthodontic tooth movement in rats. ‚J Dent Res’, 1996, 75:1644-9.
23. Liu L. i wsp.: Effects of local administration of clodronate on orthodontic tooth movement and root resorption in rats. ‚Eur J Orthod’, 2004, 26:469-73.
24. Sirisoontorn I. i wsp.: Orthodontic tooth movement and root resorption in ovariectomized rats treated by systemic administration of zoledronic acid. ‚Am J Orthod Dentofacial Orthop’, 2012, 141:563-73.
25. Karras J.C. i wsp.: Effect of alendronate on orthodontic tooth movement in rats. ‚Am J Orthod Dentofacial Orthop’, 2009, 136:843-7.