Zaostrzenia dolegliwości po leczeniu endodontycznym i ich związek z różnymi czynnikami ryzyka

Zaostrzenia objawów po leczeniu kanałowym

Zaostrzenia objawów występujące po leczeniu kanałowym stanowią istotny problem. Terminu „zaostrzenie” używa się zwykle dla opisania bólu i/lub obrzęku rozwijającego się kilka godzin albo dni po leczeniu kanałowym, na tyle nasilonego, by wymagało to nieplanowej wizyty i leczenia doraźnego [1]. Brak dokładnej definicji zaostrzenia skutkuje znacznymi różnicami podawanej w piśmiennictwie częstotliwości zaostrzeń, od zaledwie 0,39% [2] do 20% [3]. Iqbal i wsp. [2] stwierdzili, że z powodu braku złotego standardu i zmienności definicji porównanie występowania zaostrzeń w materiale różnych autorów jest trudne.

Identyfikacja czynników ryzyka zaostrzeń objawów po leczeniu kanałowym

Istnieją liczne powody, by zidentyfikować czynniki ryzyka zaostrzeń. Dana placówka może podjąć badania wewnętrzne, określić czynniki ryzyka i być może zmienić protokoły leczenia, by uzyskać lepsze wyniki. Właściwie zidentyfikowane czynniki predykcyjne występowania zaostrzeń w połączeniu z doświadczeniem klinicysty mogą pomóc w lepszym planowaniu postępowania po leczeniu endodontycznym [2]. Analizowano różne czynniki ryzyka, by wyjaśnić, które mogą wykazywać związek z występowaniem zaostrzeń. Były to: liczba wizyt potrzebnych do przeprowadzenia pełnego leczenia kanałowego [4]; stosowane leki dokanałowe [5]; czynniki osobnicze, takie jak płeć, wiek i rodzaj zęba [6]; obecność bólu przed zabiegiem na skutek zmian okołowierzchołkowych [7]; rodzaj patologii miazgi [8]; rodzaj patologii okołokorzeniowej [9]; kolejność leczenia, tzn. pierwszorazowe lub powtórne [1]; obecność czynników drażniących wewnątrz kanału korzeniowego [7]; wydostanie się resztek tkankowych poza wierzchołek, oraz czy podczas opracowywania kanału utrzymana była drożność otworu wierzchołkowego [10].

Spośród tych czynników dobrze poznana jest rola drobnoustrojów i ich produktów ubocznych [1]. Dlatego też idealny protokół leczenia zębów z okołowierzchołkowym stanem zapalnym powinien móc wyeliminować bakterie i czynniki wirulencji bakterii, które mogłyby przyczynić się do podtrzymywania zapalenia [11]. Istnieje pewna liczba substancji przeciwbakteryjnych i chelatujących, polecanych do stosowania podczas oczyszczania i opracowywania kanałów korzeniowych. Spośród nich podchloryn sodowy (NaOCl) i chlorheksydyna (CHX) są środkami najczęściej stosowanymi do przepłukiwania kanałów korzeniowych, co do których udowodniono skuteczność przeciwbakteryjną [12].

Harrison i wsp. [13] stwierdzili, że częstość występowania i stopień nasilenia bólu u pacjentów, u których albo nie przepłukiwano kanałów korzeniowych, albo przepłukiwano je tylko fizjologicznym roztworem soli, była większa niż u tych, u których zastosowano przepłukiwanie 5,25-proc. roztworem podchlorynu sodu i 3-proc. roztworem nadtlenku wodoru. Oprócz dobrej skuteczności przeciw drobnoustrojom NaOCl wykazuje znaczącą toksyczność miejscową w przypadku, gdy zostaje przeciśnięty do tkanek okołowierzchołkowych [14]. Dlatego aby nie narażać się na dolegliwości między poszczególnymi wizytami, bardzo istotną rzeczą jest unikanie przeciśnięcia płynu poza wierzchołek podczas przepłukiwania.

Celem badania była ocena częstości zaostrzeń i zidentyfikowanie czynników ryzyka, które mogą na nie wpływać. Przeanalizowano pod kątem związku z występowaniem zaostrzeń takie czynniki, jak: wiek, płeć, rodzaj zęba, liczba kanałów korzeniowych, wstępne rozpoznanie, zastosowany schemat przepłukiwania, kolejność leczenia i liczba wizyt.

Materiał i metoda badania częstości zaostrzeń i zidentyfikowanie czynników ryzyka objawów po leczeniu kanałowym

Badanie przeprowadzono retrospektywnie w Katedrze Endodoncji Uniwersytetu Baskent. Zostało ono zaaprobowane przez uczelnianą komisję badań naukowych i etyki (dokument nr D-KA15/20) i wsparte finansowo przez uniwersytecki fundusz badawczy. Komisja zrezygnowała z wymagania świadomej zgody pacjentów, ponieważ badanie polegało na analizie danych osób, w przypadku których posługiwano się rutynowymi procedurami leczenia kanałowego, co nie stwarzało żadnego dodatkowego ryzyka. Od stycznia 2002 do stycznia 2008 roku zebrano dane dotyczące 1 819 zębów 1410 pacjentów. Wszystkie zęby były leczone przez tego samego specjalistę. W przypadku każdego pacjenta odnotowywano następujące dane: wiek, płeć (tab. 1), rodzaj zęba, liczba kanałów korzeniowych (tab. 2), rozpoznanie (rodzaj patologii miazgi i patologii okołowierzchołkowej (tab. 3), środki używane do przepłukiwania (tab. 4), kolejność leczenia (tab. 5), liczba wizyt potrzebnych do przeprowadzenia pełnego leczenia kanałowego (tab. 6).

Konieczność leczenia kanałowego w przypadku zębów z wstępnym rozpoznaniem prawidłowego stanu miazgi i tkanek okołokorzeniowych (tab. 3) sklasyfikowano i opisano, jak następuje [15]:

Głębokie zmiany próchnicowe: zmiany szerzące się na komorę miazgi bez objawów zapalenia miazgi, lecz wymagające leczenia kanałowego z powodu rozległego obnażenia miazgi. Miazga jest żywa i w RTG nie stwierdza się przejaśnień okołowierzchołkowych.

Cele protetyczne: zęby bez patologii miazgi i/lub okołowierzchołkowej, lecz z koniecznością profilaktycznej interwencji endodontycznej (na przykład z powodu konieczności rozległego usunięcia tkanek zęba – jak przy preparacji pod koronę – które doprowadzi do odsłonięcia miazgi).

Przewlekłe zapalenie tkanek okołowierzchołkowych, ostre i przewlekłe ropnie okołowierzchołkowe klasyfikowano jako zęby z patologią okołowierzchołkową, podczas gdy pozostałe przypadki z martwiczą miazgą, zdiagnozowane jako ostre okołowierzchołkowe zapalenie ozębnej, traktowano jako zęby bez patologii okołowierzchołkowej [15] (tab. 3).

Leczenie kanałowe przeprowadzano w kontrolowanych i znormalizowanych warunkach. Każdy ząb znieczulano miejscowo. Następnie zakładano koferdam i odkażano pole zabiegowe 2,5-proc. NaOCl. Uzyskiwano konwencjonalny dostęp do kanału w linii prostej, nie rozpoczynając opracowywania kanału przed ustaleniem początkowej długości roboczej. Długość roboczą określano za pomocą elektronicznego lokalizatora wierzchołka (Root ZX; J. Morita, Japonia), ustalając ją na 0,5 mm powyżej wierzchołka. Po opracowaniu 1/3 środkowej i koronowej za pomocą narzędzi Gates Glidden ISO 050, 070 i 090 (Maillefer, Szwajcaria) opracowywano kanały techniką step-back do rozmiaru 35-50, zależnie od rozmiaru pierwszego pilnika, który dawał wyczuwalny opór w przywierzchołkowej części kanału. Do opracowania używano narzędzi ręcznych Ni-Ti (Maillefer, Szwajcaria), stosując systematyczne przepłukiwanie. Do przepłukiwania używano roztworów: 1,25-proc. NaOCl, 17-proc. EDTA, 0,2-proc. CHX, w różnych kombinacjach. By uniknąć wytrącania się pomarańczowo-brązowego osadu, zawierającego parachloranilinę, przed użyciem CHX stosowano dodatkowe przepłukiwanie wodą destylowaną w celu usunięcia pozostałości NaOCl [16]. Schematy przepłukiwania, które stosowano podczas leczenia, zebrano w tab. 4.

W przypadkach powtórnego leczenia kanałowego do opracowania kanału opisaną metodą przystępowano po usunięciu materiału, którym wypełniony był kanał.

W grupie leczonej na więcej niż jednej wizycie przyczyną dodatkowych wizyt były: obecność ropnia, powtórne leczenie kanałowe, złożona sytuacja kliniczna oraz brak czasu lub zmęczenie pacjenta. W takich przypadkach stosowano wypełnienie kanałów korzeniowych pastą z wodorotlenku wapnia (Merck, Niemcy) i zakładano wypełnienie tymczasowe (Cavit, ESPE, Niemcy).

Kanał korzeniowy wypełniano techniką kondensacji bocznej na zimno lub kondensacji pionowej na ciepło, używając ćwieków gutaperkowych oraz upychadła palcowego AH Plus (Dentsply De Trey, Niemcy).

W analizie wystąpienie zaostrzenia traktowano jako pojedynczą zmienną. Jako zaostrzenie klasyfikowano przypadki, gdy pacjent zgłaszał się na niezaplanowaną wizytę i wymagał aktywnego leczenia z powodu silnego bólu i/lub obrzęku po przeprowadzeniu lub podczas kontynuowania leczenia kanałowego. Samo uspokojenie pacjenta bez leczenia nie powodowało zaliczenia jego objawów do zaostrzeń. W analizie nie ujmowano też pacjentów, którzy zgłaszali silny ból lub obrzęk, ale nie chcieli się stawić na dodatkową wizytę, ani tych, którzy zgłosili wystąpienie takich dolegliwości dopiero na kolejnej wyznaczonej wizycie.

W analizie statystycznej wykorzystano test chi2 (test Pearsona), test dokładny Fishera i model binarnej regresji logistycznej.

Wyniki badania częstości zaostrzeń i zidentyfikowanie czynników ryzyka objawów po leczeniu kanałowym

Ogółem na 1819 leczonych kanałowo stwierdzono 59 (3,2%) zaostrzeń. Nie wykryto statystycznie znamiennych różnic w występowaniu zaostrzeń w zależności od następujących czynników: wiek i płeć pacjenta (tab. 1); liczba kanałów korzeniowych (tab. 2), substancji używanych do przepłukiwania kanałów zębowych (tab. 4) (p > 0,05). Nie było też różnicy w częstości występowania zaostrzeń pomiędzy grupą leczoną pierwszorazowo (3,2%) i powtórnie (3,6%, p > 0,05). Dane te podsumowano w tab. 5. Najczęstszym rozpoznaniem w przypadkach zaostrzeń była martwica miazgi bez patologii okołowierzchołkowej (6%), następnie martwica miazgi z patologią okołowierzchołkową (5,2%) i nieodwracalne zapalenie miazgi (2,2%, p < 0,01; tab. 3). Zęby leczone podczas więcej niż jednej wizyty wykazywały większe ryzyko wystąpienia zaostrzeń niż leczone na jednej wizycie (OR: 3,14, CI: 1,414-7,009, p < 0,01; tab. 6).

Dyskusja o zaostrzeniach objawów po leczeniu kanałowym

Dla wielu pacjentów leczonych endodontycznie zaostrzenie jest nieprzyjemnym doświadczeniem, często prowadzącym do wątpienia w umiejętności stomatologa. Hargreaves i wsp. [17] wskazali, że każdy klinicysta prowadzący leczenie kanałowe musi się liczyć z tym błędnym przekonaniem i że jego umiejętności bywają oceniane głównie poprzez pryzmat powodzenia lub niepowodzenia kontroli bólu. Pomimo rozsądnego i starannego przeprowadzania wszystkich procedur mogą zdarzyć się powikłania, takie jak ból, obrzęk albo jedno i drugie. Podobnie jak stany nagłe przed leczeniem kanałowym, również i te niepożądane sytuacje zdarzające się między umówionymi wizytami powinny być zaopatrzone natychmiast. Niekiedy zaostrzenia występują niespodziewanie, choć często można je przewidzieć w przypadku obecności u pacjenta pewnych czynników [18].

Analiza wpływu na częstość zaostrzeń wieku i płci pacjenta, a także przynależności zęba do danej grupy zębów i łuku zębowego, jak również liczby kanałów korzeniowych nie wykazały statystycznie znamiennych różnic. Te wyniki potwierdzają ustalenia innych autorów [8, 9, 19, 20]. Przeciwnie, badanie retrospektywne, jakie przeprowadzili Torabinejad i wsp. [6], wykazało korelację pozytywną pomiędzy odsetkami zaostrzeń a wiekiem, płcią i lokalizacją zęba.
W publikowanym badaniu oceniono też związek między wstępną diagnozą a zaostrzeniem, stwierdzając, że brak zmian okołowierzchołkowych w zębach z martwiczą miazgą stanowi znaczący czynnik predykcyjny zaostrzeń. Nasze wyniki były zgodne z badaniami Torabinejada i wsp. [6] , którzy wiązali to z niedostatkiem przestrzeni dostępnej dla rozproszenia zwiększonego ciśnienia tkankowego, spowodowanego przez ostry proces zapalny. Z drugiej strony, Iqbal i wsp. [2], de Olivera Alves [20] i Tanalp i wsp. [15] wskazali, że w przypadkach ze zmianami okołowierzchołkowymi obecne było większe ryzyko występowania bólu i zaostrzeń niż w tych, gdzie takich zmian nie było. Jednak inni badacze [21, 22] nie zdołali znaleźć związku między obecnością przejaśnienia w RTG a występowaniem zaostrzeń. Nie ma gotowego wyjaśnienia dla tej różnicy, ale można ją tłumaczyć inną populacją pacjentów, obejmującą tylko przypadki z martwiczą miazgą, różnymi sposobami leczenia czy też innymi metodami oceny.

Publikowane badanie wykazało, że rodzaj roztworu/-ów używanych do przepłukiwania kanału korzeniowego nie wpływa na różnice w występowaniu dolegliwości po leczeniu, co potwierdzają inni autorzy [23, 24], wg których ani pojedynczo stosowane roztwory, ani ich połączenia nie są związane ze zwiększonym bólem pomiędzy poszczególnymi wizytami. Wpływ zastosowanego schematu leczenia przeciwbakteryjnego na występowanie zaostrzeń pozostaje kontrowersyjny. Obecność bólu towarzyszącego leczeniu kanałowemu jest zjawiskiem wieloczynnikowym, toteż trudno przypisać mniejszą częstość występowania bólu użyciu jakiegoś szczególnego schematu przepłukiwania.

Wiele badań przeprowadzono pod kątem skuteczności przeciwbakteryjnej CHX w różnych stężeniach. Udowodniono, że przeciwbakteryjna skuteczność i substantywność CHX najwyraźniej zależą od jej stężenia [25, 26]. Z drugiej strony, ponieważ wysokie stężenia środków używanych do przepłukiwania nie mogą docierać do wszystkich zakamarków kanału korzeniowego z powodu jego złożoności oraz rozcieńczenia roztworu, Ma i in. [27] porównali niskie stężenie (0,2-proc.) CHX ze stężeniem 10-krotnie większym, tj. 2-proc., stwierdzając, że zarówno jedno, jak i drugie znacząco zmniejszyło współczynniki przeżycia w środowisku zasadowym Enterococcus faecalis zarówno w postaci planktonicznej, jak i biofilmu. W publikowanym badaniu do przepłukiwania użyto stężenia 0,2-proc. Konieczne są dalsze badania, by porównać skuteczność 2-proc. CHX z innymi schematami przepłukiwania w aspekcie występowania zaostrzeń u pacjentów z podobnymi warunkami klinicznymi.

Kolejność leczenia, tzn. czy leczenie było pierwszorazowe, czy powtórne, również nie wpływała na obecność znamiennej statystycznie różnicy w występowaniu zaostrzeń. Pozostawało to w zgodzie z doniesieniami opublikowanymi przez Iqbala i wsp. [2], Siqueirę i wsp. [7] i de Oliveirę Alves [20]. Co ciekawe, Trope [28] stwierdził aż 8-krotnie częstsze (13,6%) występowanie zaostrzeń w przypadkach powtórnego leczenia kanałowego, obejmującego zęby z okołowierzchołkowym zapaleniem ozębnej, leczone na pojedynczej wizycie. Mogło to być efektem doboru próby, kryteriów włączających i wykluczających oraz metod standaryzacji czynników klinicznych kontrolowanych przez lekarzy lub ocenianych przez pacjentów.

To, czy leczenie kanałowe powinno być przeprowadzone na jednej, czy wielu wizytach, było przedmiotem długotrwałej debaty w społeczności specjalistów z endodoncji [29]. Statystycznie znamienna większa częstość zaostrzeń przy leczeniu obejmującym wielokrotne wizyty niż przeprowadzonym jednorazowo, jaką stwierdziliśmy w naszym badaniu, zgodna jest z doniesieniami innych autorów [8, 15]. Rzadsze występowanie bólu u pacjentów leczonych na pojedynczej wizycie może być przypisane natychmiastowej obturacji kanału, co eliminuje napływ bakterii przez nieszczelne wypełnienie tymczasowe [30]. Jeszcze innym powodem może być większa tendencja do leczenia na jednej wizycie przypadków nieproblematycznych i z żywą miazgą [8]. Przeciwnie, funkcjonuje też powszechny pogląd, że w przypadku zębów z patologią okołowierzchołkową i martwiczą miazgą liczne wizyty ze stosowaniem leków dokanałowych na okres pomiędzy nimi mogą zmniejszyć częstość występowania zaostrzeń [31]. Opisywano już pozytywną korelację między pojedynczą wizytą a częstością zaostrzeń [5, 32]. Z drugiej strony, większość autorów porównujących te dwa podejścia nie stwierdzała żadnej różnicy w częstości występowania zaostrzeń [2, 9, 19, 20, 33].

Retrospektywny schemat naszego badania może być postrzegany jako ograniczenie niedysponujące możliwością ustalenia związków czasowych. Pomimo tej wady badania retrospektywne są mniej skłonne do zafałszowania przez opinie badaczy niż badania prospektywne. Ponadto losowy dobór przypadków i duża liczebność próby, mające krytyczne znaczenie w badaniach klinicznych obejmujących wiele zmiennych, generalnie łatwiej uzyskać w badaniach retrospektywnych niż prospektywnych [6]. Jednak największą siłą cechuje się badanie kontrolowane z randomizacją, minimalizujące obecność czynników zakłócających, a maksymalizujące kontrolę nad środowiskiem i dostarczające najbardziej przekonujących informacji na temat związków przyczynowo-skutkowych [34]. W przyszłości konieczne będzie przeprowadzenie takich właśnie badań, z dobrze zdefiniowanymi kryteriami włączającymi, aby zdefiniować wszystkie czynniki przyczyniające się do zaostrzeń po leczeniu endodontycznym.

Wnioski po badaniu

Uwzględniając ograniczenia tego badania, można wnioskować, że częstość zaostrzeń jest mniejsza, jeśli ząb jest leczony na jednej wizycie. Brak zmian okołowierzchołkowych w zębach z martwicą miazgi stanowi znaczący czynnik ryzyka zaostrzeń.

Konflikt interesów

Wszyscy autorzy oświadczają, że nie zachodzi żaden konflikt interesów.

Wkład autorów

E.O.O. zaprojektowała badanie i przeprowadziła je wraz z M.U. A.C.Y. wprowadziła wszystkie dane do SPSS i Excela oraz przeprowadziła obliczenia statystyczne. Wszyscy troje brali udział w pisaniu pracy i jej przeglądzie krytycznym, a następnie przeczytali i zatwierdzili wersję ostateczną.

Tłumaczenie

lek. med. Dorota Tukaj.
„BMC Oral Health” 201515:142.

Piśmiennictwo:

1. Siqueira J.F.: Microbial causes of endodontic flare-ups. „Int Endod J.” 2003; 63: 453-63.
2. Iqbal M., Kurtz E., Kohli M.: Incidence and factors related to flare ups in a graduate endodontic programme. „Int Endod J.” 2009; 42: 94-104.
3. Morse D.R., Koren L.Z., Esposito J.V. et al.: Asymptomatic teeth with necrotic pulps and associated periapical radiolucencies: relationship of flare-ups to endodontic instrumentation, antibiotic usage and stress in three separated practices at three different time periods: part 1:-1963-1970. „Int J Psychosom.” 1986; 33: 5-17.
4. Di Renzo A., Gresla T., Johnson B.R. et al.: Postoperative pain after 1- and 2-visit root canal therapy. „Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod.” 2002; 93: 605-10.
5. Yoldas O., Topuz A., Isci A.S., Oztunc H.: Postoperative pain after endodontic retreatment: single- versus two-visit treatment. „Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod.” 2004; 98: 483-6.
6. Torabinejad M., Kettering J.D., Mcgraw J.C. et al.: Factors associated with endodontic interappointment emergencies of teeth with necrotic pulps. „J Endod.” 1988; 14: 261-6.
7. Siqueira J.F., Rocas I.N., Favieri A. et al.: Incidence of postoperative pain after intracanal procedures based on an antimicrobial strategy. „J Endod.” 2002; 28: 457-60.
8. Imura N., Zuolo M.L.: Factors associated with endodontic flare-ups: a prospective study. „Int Endod J.” 1995; 28: 261-5.
9. Walton R., Fouad A.: Endodontic interappointment falare-ups: a prospective study of incidence and related factors. „J Endod.” 1992; 18: 172-7.
10. Arias A., Azabal M., Hidalgo J.J., Macorra J.C.: Relationship between postendodontic pain, tooth diagnostic factors, and apical patency. „J Endod.” 2009; 35: 189-92.
11. Vera J., Siqueira Jr J.F., Ricucci D. et al.: One- versus two-visit endodontic treatment of teeth with apical periodontitis: a histobacteriologic study. „J Endod.” 2012; 38: 1040-52.
12. Zehnder M.: Root canal irrigants. „J Endod.” 2006; 32: 389-98.
13. Harrison J.W., Baumgartner J.C., Svec T.: Incidence of pain associated with clinical factors during and after root canal therapy. Part 1. Inter-appointment pain. „J Endod.” 1983; 9: 384-7.
14. Gomes B.P.F.A., Ferraz C.C.R., Vianna M.E. et al.: In vitro antimicrobial activity of several concentrations of sodium hypochlorite and chlorhexidine gluconate in the elimination of Enterococcus faecalis. „Int Endod J.” 2001; 34: 424-8.
15. Tanalp J., Sunay H., Bayirli G.: Cross-sectional evaluation of post-operative pain and flare-ups in endodontic treatments using a type of rotary instruments. „Acta Odontol Scand.” 2013; 71: 733-9.
16. Prado M., Santos Júnior H.M., Rezende C.M. et al.: Interactions between irrigants commonly used in endodontic practice: a chemical analysis. „J Endod.” 2013; 39: 505-10.
17. Hargreaves M.K., Keiser K., Bryne B.E.: Analgesics in endodontics. [In:] Cohen S., Hargreaves K.E., editors: „Pathways of the pulp”. St. Louis: Mosby Elsevier; 2006, p. 668.
18. Torabinejad M., Walton R.E.: Endodontic emergencies. [In:] Walton R.E., Torabinejad M., editors: “Principles and practice of Endodontics”. Philadelphia: WB Saunders Company; 1996, p. 300.
19. Eleazer P.D., Eleazer K.R.: Flare-up rate in pulpally necrotic molars in one-visit versus two-visit endodontic treatmen. „J Endod.” 1998; 24: 614-6.
20. de Oliveira Alves V.: Endodontic flare-ups: a prospective study. „Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod.” 2010; 110: e68-72.
21. Mulhern J.M., Patterson S.S., Newton C.W., Ringel A.M.: Incidence of postoperative pain after one-appointment endodontic treatment of asymptomatic pulpal necrosis in single-rooted teeth. „J Endod.” 1982; 8: 370-5.
22. Alacam T., Tinaz A.C.: Interappointment emergencies in teeth with necrotic pulps. „J Endod.” 2002; 28: 375-7.
23. Torabinejad M., Shabahang S., Bahjri K.: Effect of MTAD on postoperative discomfort: a randomized clinical trial. „J Endod.” 2005; 31: 171-6.
24. Harrison J.W., Svec T.A., Baumgartner J.C.: Analysis of clinical toxicity of endodontic irrigants. „J Endod.” 1977; 4: 6-11.
25. Basrani B., Tjäderhane L., Santos J.M. et al.: Efficacy of chlorhexidine- and calcium hydroxide-containing medicaments against Enterococcus faecalis in vitro. „Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod.” 2003; 96: 618-24.
26. Mohammadi Z., Abbott P.V.: Antimicrobial substantivity of root canal irrigants and medicaments: a review. „Aust Endod J.” 2009; 35: 131-9.
27. Ma J., Tong Z., Ling J. et al.: The effects of sodium hypochlorite and chlorhexidine irrigants on the antibacterial activities of alkaline media against Enterococcus faecalis. „Arch Oral Biol.” 2015; 60: 1075-81.
28. Trope M.: Flare-up rate of single-visit endodontics. „Int Endod J.” 1991; 24: 24-6.
29. Bergenholtz G., Spångberg L.: Controversies in Endodontics. „Crit Rev Oral Biol Med.” 2004; 15: 99-114.
30. Myers J.W., Marshall F.J., Rosen S.: The incidence and identity of microorganisms present in root canals at filling following culture reversals. „Oral Surg Oral Med Oral Pathol.” 1969; 28: 88-96.
31. Fava L.R.: A clinical evaluation of one and two-appointment root canal therapy using calcium hydroxide. „Int Endod J.” 1994; 271: 47-51.
32. Ghoddusi J., Javidi M., Zarrabi M.H., Bagheri H.: Flare-ups incidence and severity after using calcium hydroxide as intracanal dressing. „N Y State Dent J.” 2006; 72: 24-8.
33. Al-Negrish A.R., Habahbeh R.: Flare up rate related to root canal treatment of asymptomatic pulpally necrotic central incisor teeth in patients attending a military hospital. „J Dent.” 2006; 34: 635-40.
34. Sathorn C., Parashos P., Messer H.: The prevalence of postoperative pain and flair-up in single- and multiple-visit endodontic treatment: a systematic review. „Int Endod J.” 2008; 41: 91-9.

Autorzy:

Emel Olga Onay¹, Mete Ungor¹, A. Canan Yazici^2
1 Katedra Endodoncji, Wydział Stomatologii Uniwersytetu Baskent w Ankarze (Turcja)
² Katedra Biostatystyki, Wydział Lekarski Uniwersytetu Baskent w Ankarze (Turcja)

Zdjęcia:

Pixabay

Streszczenie:
Celem badania była ocena występowania zaostrzeń po leczeniu endodontycznym w populacji pacjentów leczonych od stycznia 2002 do stycznia 2008 roku oraz zidentyfikowanie czynników ryzyka, takich jak: wiek, płeć, rodzaj zęba, liczba kanałów korzeniowych, wstępne rozpoznanie, zastosowany schemat przepłukiwania, kolejność leczenia i liczba wizyt. (…) Częstość zaostrzeń jest mniejsza, jeśli ząb jest leczony na jednej wizycie. Brak zmian okołowierzchołkowych w zębach z martwicą miazgi stanowi znaczący czynnik ryzyka zaostrzeń.