Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy w gabinecie stomatologicznym

Organizacja gabinetu stomatologicznego podlega podobnym zasadom jak organizacja innych gabinetów medycznych. Nie ma obecnie przepisów, które odrębnie ustalałyby na przykład wymagania przestrzenne dla gabinetów stomatologicznych. Poprzednio obowiązujące akty prawne definiowały natomiast bardzo szczegółowo wszystkie parametry dotyczące pomieszczeń w praktyce lekarskiej.

Jako pomieszczenie gabinet stomatologiczny powinien być odrębnym lokalem użytkowym – chyba że znajduje się w mieszkaniu prywatnym, wówczas musi on być wyraźnie wydzielony od pozostałych pomieszczeń o innym charakterze użytkowym. Wejście do pomieszczeń, w których prowadzona jest praktyka lekarska, nie może prowadzić przez inne pomieszczenia użytkowe lokalu ani pełnić funkcji komunikacyjnej dla pozostałych części mieszkania. Podłoga pomieszczenia powinna być wykonana z materiałów gładkich, zmywalnych, nienasiąkliwych i odpornych na działanie środków dezynfekcyjnych. Ściany gabinetu powinny być gładkie, a przy umywalkach muszą zostać wykończone materiałami trwałymi, zmywalnymi, nienasiąkliwymi i odpornymi na działanie środków dezynfekcyjnych, do wysokości co najmniej 1,6 m.

Ustawy i rozporządzenia

Podstawowe zasady organizacji gabinetu stomatologicznego oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy w tym gabinecie określają m.in. następujące akty prawne: Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm. – Dział X); Ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. z 2011 r., nr 112, poz. 654 ze zm.); Ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2008 r., nr 234, poz. 1570); Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. z 2002 r., nr 75, poz. 690 ze zm.); Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 26 czerwca 2012 r., w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą (Dz.U. z 2012 r., poz. 739); Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.); Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30 czerwca 1984 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w poradniach i pracowniach stomatologicznych (Dz.U. z 1984 r., nr 37, poz. 197). Należy dodać, że wymagania ogólne dotyczące gabinetów medycznych zostały uszczegółowione w załączniku nr 2, wspomnianego już Rozporządzenia Ministra Zdrowia z 26 czerwca 2012 r.

W § 19 wymienionego wyżej Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. stwierdza się, że na każdego z pracowników jednocześnie zatrudnionych w pomieszczeniach stałej pracy powinno przypadać co najmniej 13 m3 wolnej objętości pomieszczenia oraz co najmniej 2 m2 wolnej powierzchni podłogi (niezajętej przez urządzenia techniczne, sprzęt itp.). Z kolei w § 20 tegoż aktu prawnego jest powiedziane, że wysokość pomieszczenia stałej pracy nie może być mniejsza niż 3 m w świetle, jeżeli w pomieszczeniu nie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia. Wysokość pomieszczeń, o których mowa wyżej, może być obniżona w przypadku zastosowania klimatyzacji – pod warunkiem uzyskania zgody Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego. Należy dodać, że wysokość pomieszczeń pracy stałej (czyli takich, w których pracownik przebywa co najmniej 4 godz. na dobę) może być zmniejszona nawet do 2,5 m w świetle, jeżeli w pomieszczeniu zatrudnionych jest nie więcej niż 4 pracowników, a na każdego z nich przypada co najmniej po 15 m3 wolnej objętości pomieszczenia. Podobne zapisy, jak wspomniane wyżej, znajdują się w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie.

Pomieszczenie gabinetu stomatologicznego powinno mieć zapewnione oświetlenie dzienne, dostosowane do jego przeznaczenia, kształtu i wielkości, z uwzględnieniem warunków określonych w ogólnych przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy. W pomieszczeniu takim stosunek powierzchni okien, liczony w świetle ościeżnic, do powierzchni podłogi powinien wynosić co najmniej 1:8. Oświetlenie ogólne w gabinecie stomatologicznym, zbliżone barwą do światła dziennego, powinno mieć natężenie min. 300 lx, a na zagłówku unitu stomatologicznego min. 500 lx. Natężenie oświetlenia pola operacyjnego, zlokalizowanego w jamie ustnej pacjenta, powinno być zapewnione projektorem świetlnym i wynosić ok. 10 000 lx. Oświetlenie w gabinecie powinno zapewnić warunki do wykonywania zadań wzrokowych, a w tym do: rozróżniania szczegółów w polu operacyjnym; rozróżniania barw; eliminacji zmęczenia narządu wzroku.

Wskazane jest, aby pomieszczenie gabinetu stomatologicznego posiadało wentylację grawitacyjno-kanałową, zapewniającą co najmniej 1,5-krotną wymianę powietrza na godzinę. Z kolei pomieszczenia pracowni stomatologicznych, w których wydzielają się gazy, pary lub pyły szkodliwe dla zdrowia, poza wentylacją grawitacyjno-kanałową, powinny mieć wentylację mechaniczną, zapewniającą co najmniej taką wymianę powietrza w pomieszczeniach, jaka jest potrzebna do rozrzedzenia tych gazów, par lub pyłów do wartości obowiązujących najwyższych, dopuszczalnych ich stężeń. Kontrola wentylacji, zgodnie z prawem budowlanym, powinna odbywać się raz do roku i być prowadzona przez upoważnione osoby.

Ogrzewanie pomieszczeń w pracowniach stomatologicznych winno zapewnić komfort cieplny zarówno personelowi, jak i pacjentom. Należy pamiętać o tym, że temperatura otoczenia, przy której występuje tzw. komfort cieplny, jest zawarta zwykle w granicach 20-23ºC (zimą) i 20-26ºC (latem). Najniższa dopuszczalna temperatura w pomieszczeniach to jednak 18ºC. Gabinet stomatologiczny powinien posiadać centralne ogrzewanie. W razie konieczności ogrzewania pomieszczeń za pomocą pieców, paleniska tych pieców powinny być umieszczone na zewnątrz pomieszczeń służących do pracy. Odstępstwa od tej zasady mogą dotyczyć tylko pomieszczeń socjalnych. Wskazane jest, aby instalacje gazowe w gabinetach stomatologicznych odpowiadały obowiązującym przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy w tej dziedzinie.

Należy pamiętać o tym, by:

• palniki gazowe (gazu czerpanego z sieci lub butli) i palniki spirytusowe były umieszczone w bezpiecznej odległości, nie mniejszej niż 0,75 m, od miejsca przechowywania materiałów łatwopalnych i leków;

• w razie używania w pomieszczeniu cieczy łatwopalnych palniki, o których mowa wyżej, należy wygasić;

• instalacja gazowa powinna podlegać systematycznym kontrolom, dokonywanym przez upoważnione osoby (zgodnie z prawem budowlanym co najmniej raz w roku).

Sprężarki i pompy zasilające unity dentystyczne powinny być zlokalizowane w miejscu niezanieczyszczonym oraz w sposób niepowodujący hałasu ponadnormatywnego. Źródłem hałasu, a także wibracji, są ponadto elektronarzędzia trzymane w ręku, w tym wiertarki. W dłuższej perspektywie czasu wspomniane czynniki mogą mieć niekorzystne działanie zdrowotne. Nie wolno zapomnieć o przestrzeganiu instrukcji producenta, dotyczącej danego urządzenia. Gdy zachodzi taka konieczność, trzeba stosować ochronniki słuchu (zatyczki lub nauszniki).

Gabinet stomatologiczny należy wyposażyć w aparaturę, narzędzia i sprzęt medyczny dostosowany do zakresu i rodzaju udzielanych świadczeń oraz w autoklaw. Przepisy wymagają, by autoklaw i, w zależności od potrzeb, sterylizator niskotemperaturowy znajdowały się we wszystkich pomieszczeniach, w których przewiduje się wykonywanie świadczeń przy użyciu narzędzi i sprzętu wielokrotnego użytku. W tych pomieszczeniach powinny znajdować się także: umywalka i zlewozmywak z bieżącą ciepłą i zimną wodą; dozownik z mydłem w płynie; dozownik ze środkiem dezynfekcyjnym; pojemnik z ręcznikami jednorazowego użytku; pojemnik na zużyte ręczniki.

Zagrożenia w gabinecie stomatologicznym

Ważne zagrożenie w pracowni stomatologicznej stanowi prąd elektryczny i związana z tym możliwość wystąpienia porażenia elektrycznego. Może mieć ono miejsce w przypadku: uszkodzonego osprzętu (gniazd wtykowych i wtyczek), przetartych przewodów, przebicia elektrycznego do obudowy urządzeń. By tego uniknąć, należy na bieżąco kontrolować stan techniczny przewodów i osprzętu oraz okresowo zlecać upoważnionemu elektrykowi kontrolę stanu instalacji elektrycznej (kontrolę taką należy przeprowadzać minimum co
5 lat). Nie należy zapominać także o zapewnieniu odpowiedniej oporności (rezystencji) naszego ciała w stosunku do ewentualnego prądu porażeniowego, m.in. poprzez: niedotykanie mokrymi rękami metalowych obudów załączonych urządzeń, stosowanie obuwia z izolacyjną podeszwą; zapewnienie sprawności zabezpieczenia antyporażeniowego (np. różnicowoprądowego).

Oparzenia

W pracy lekarza stomatologa mogą wystąpić oparzenia w zetknięciu z gorącymi powierzchniami oraz wrzącą wodą i gorącą parą wodną z autoklawów. Oprócz zachowania szczególnej ostrożności i unikania pośpiechu, trzeba pamiętać o okresowym sprawdzaniu stanu technicznego urządzeń i usuwaniu przez osobę uprawnioną zaistniałych usterek. W razie gdy nastąpi oparzenie, należy pamiętać o procedurach, które obowiązują w takim przypadku – dokładnym wychłodzeniu miejsca oparzonego bieżącą wodą i założeniu jałowego opatrunku.

Pyły i odpryski

Na swoim stanowisku pracy lekarz stomatolog narażony jest również na pyły i odpryski ciał. Ma to miejsce w trakcie zabiegów dentystycznych, m.in. w czasie wiercenia i polerowania zębów. Gdy pojawi się takie zagrożenie, to nie należy zapominać o odpowiedniej wentylacji oraz stosowaniu okularów ochronnych i ochron układu oddechowego. Wskazana byłaby także stomatologiczna przyłbica ochronna, która zapewnia wygodną i higieniczną pracę stomatologom. Zapobiega ona ponadto zakażeniom przenoszonym drogą kropelkowo-powietrzną.

Lampy

Zagrożenie stanowią także różnego typu lampy stosowane w gabinecie stomatologicznym. Są to:

• Lampy bakteriobójcze wytwarzające promieniowanie ultrafioletowe UV-C, służące do dezynfekcji powietrza w gabinecie. W zależności od dawki promieniowania elektromagnetycznego UV-C może dojść do trwałych lub przejściowych zmian w napromieniowanej skórze lub w obrębie narządu wzroku.
Należy dodać, że promieniowanie UV-C może wywołać m.in. uszkodzenie spojówki i rogówki oka, a przy długiej ekspozycji jest w stanie spowodować zaćmę. Działając na skórę, promieniowanie UV-C powoduje rumień, oparzenia i uszkodzenia naskórka. W skrajnych przypadkach może ono być czynnikiem inicjującym powstawanie nowotworów skóry.

• Lampy polimeryzacyjne (różnego typu), których promieniowanie stwarza zagrożenie dla miazgi zębów pacjenta i narządu wzroku stomatologa oraz pacjenta.

Korzystając z różnego rodzaju urządzeń w gabinecie stomatologicznym (lamp bakteriobójczych i polimeryzacyjnych, autoklawów itd.), należy zapoznać się z instrukcją ogólną dołączoną przez ich producenta i na jej podstawie opracować instrukcję bezpiecznej obsługi urządzeń – dostępną na stanowisku pracy.

Czynniki chemiczne

Ważnym zagrożeniem są czynniki chemiczne – stałe i ciekłe. Są to mieszaniny wypełniające i dezynfekcyjne, detergenty, rozpuszczalniki, lateks, leki i inne. Mogą one powodować zatrucia, oparzenia chemiczne, alergie skórne. W razie kontaktu z wymienionymi wyżej czynnikami należy przestrzegać procedur przyjętych w takich przypadkach. Trzeba pamiętać przy tym o podstawowej zasadzie, która mówi, by nie umieszczać substancji szkodliwych w opakowaniach przeznaczonych tradycyjnie dla środków spożywczych. Najlepiej przechowywać takie substancje w opakowaniach oryginalnych. W razie uczulenia na lateks należy stosować rękawice wykonane z innego materiału. Ważne, aby pamiętać także o tym, że dla każdej substancji niebezpiecznej powinna być dostępna w gabinecie karta charakterystyki. Inny rodzaj zagrożenia stanowią czynniki chemiczne – lotne. Mogą to być m.in. pary rozpuszczalników i pary metali ciężkich (np. rtęci). Niebezpieczny może być także tlenek etylenu, używany do dezynfekcji i sterylizacji materiałów wrażliwych na ogrzewanie. Ma on właściwości: rakotwórcze, mutagenne, drażniące, uczulające i neurotoksyczne. W przypadku wymienionych zagrożeń należy pamiętać o przestrzeganiu przyjętych procedur (zapisanych we wspomnianych instrukcjach obsługi urządzeń) i zapewnieniu skutecznej wentylacji wywiewnej.

Czynniki biologiczne

Poważnym zagrożeniem w pracy lekarza stomatologa są czynniki biologiczne – mikroorganizmy chorobotwórcze. Mogą one być przenoszone: drogą kropelkowo-powietrzną, tak jak np. wirus grypy czy prątki Kocha; drogą skórną, np. wirus opryszczki; poprzez płyny ustrojowe, np. wirusy – HBV, HCV, HIV. Należy w przypadku zagrożenia stosować środki ochrony indywidualnej – rąk i układu oddechowego – oraz zachować podstawowe zasady higieny (częste mycie rąk, staranna dezynfekcja instrumentarium, dbanie o newralgiczne elementy unitu – m.in. zagłówki i ślinociągi).

Obciążenia statyczne i dynamiczne

Trzeba w tym miejscu wspomnieć, że w pracy lekarza stomatologa istotnym problemem są obciążenia statyczne i dynamiczne ciała. To pierwsze zagrożenie wiąże się z wielogodzinną pracą w pozycji stojącej lub w wymuszonej pozycji siedzącej, co może być przyczyną m.in.: dolegliwości bólowych, chorób kręgosłupa, żylaków kończyn dolnych. Obciążenie dynamiczne związane jest z wykonywaniem dłońmi wielu czynności powtarzalnych i może prowadzić do chorób w obrębie nadgarstków (np. zespołu cieśni w obrębie nadgarstka). By ograniczyć te zagrożenia, należy pamiętać o przygotowaniu ergonomicznego stanowiska pracy (w tym m.in. odpowiedniego siedziska) oraz o innych zabiegach, na przykład o ćwiczeniach relaksacyjno-rozluźniających.

W trakcie pracy lekarza stomatologa należy pamiętać też o zachowaniu szczególnej ostrożności, na przykład: podczas przemieszczania się po powierzchniach płaskich – trzeba pamiętać o stosowaniu obuwia na podeszwach antypoślizgowych; podczas wspinania się na wysokość (sięgając np. na górne półki szafek) – o stosowaniu sprawnej drabiny rozstawnej; podczas kontaktu z pacjentem potencjalnie agresywnym – należy w tym przypadku wiedzieć, że może to być agresja odruchowa lub wynikająca ze strachu. Przyczyną urazów mogą być ostrza oraz ostre krawędzie i ostre elementy. Związane jest to z możliwością wystąpienia urazów ciała (głównie rąk) w wyniku kontaktu z igłami oraz ostrymi krawędziami: narzędzi i zębów pacjentów, materiałów technologicznych itp. Konieczne jest zachowanie szczególnej uwagi oraz stosowanie rękawic ochronnych. Nie należy zapominać także o prawidłowym wyposażeniu apteczki pierwszej pomocy.

Obciążenie emocjonalne

Istotnym zagrożeniem w pracy lekarza stomatologa jest obciążenie emocjonalne. W jego wyniku pojawić się może stres, a w dalszej konsekwencji wypalenie zawodowe. Obciążenie emocjonalne związane może być między innymi z przeciążeniem pracą, a także z występowaniem szkodliwych i niebezpiecznych czynników środowiska pracy – szczególnie czynników biologicznych. Receptą na ograniczenie wyżej wymienionego zagrożenia może być bezpieczna, higieniczna i ergonomiczna organizacja stanowiska pracy oraz samokształcenie.

Pożar

Nie można zapominać o tym, że na stanowisku pracy może pojawić się pożar. Należy więc zachować podstawowe zasady bezpieczeństwa pożarowego, a w tym tę, by na stanowisku pracy źródło otwartego ognia nie pojawiło się w pobliżu materiałów palnych. Trzeba przy tym pamiętać, by na miejscu była gaśnica (najlepiej proszkowa lub śniegowa). Przepisy określone przez Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. z 2010 r., nr 109, poz. 719 ze zm.) mówią, że: na każde 100 m² powierzchni pomieszczeń powinno przypadać minimum 2 kg (3 dm³) środka gaśniczego; do najbliższej gaśnicy nie powinno być dalej niż 30 m; do gaśnicy powinien być zapewniony dostęp o szerokości min. 1 m. Zgodnie z tymi przepisami istnieje także obowiązek oznakowania dróg, wyjść i kierunków ewakuacji w pomieszczeniach opieki zdrowotnej.

Podsumowując, praca stomatologa wymaga nie tylko wiedzy fachowej. Konieczna jest także znajomość wymagań bezpiecznej organizacji stanowiska pracy oraz podstawowych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w trakcie jej wykonywania. ​

Piśmiennictwo:

1. Jędrzejczyk A.: Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy. Wyd. Instytut Technologii Eksploatacji – PIB, Radom 2007.

2. Potoczek S. (red.): Stomatologia zachowawcza. Wyd. Urban & Partner, Wrocław 1994.

3. Affelska-Jercha A., Lewczuk E., Tomczyk J.: Zawodowe zagrożenia zdrowotne w gabinetach stomatologicznych. „Medycyna Pracy”, 2/2002; Wyd. IMP, Łódź 2002.

4. Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.).

5. Ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. z 2011 r., nr 112, poz. 654 ze zm.).

6. Ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2008 r., nr 234 poz. 1570).

7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2 lutego 2011 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać pod względem fachowym i sanitarnym pomieszczenia i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej (Dz.U. z 2011 r., nr 31, poz. 158).

8. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. z 2002 r., nr 75, poz. 690 ze zm.).

9. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.).

10. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30 czerwca 1984 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w poradniach i pracowniach stomatologicznych (Dz.U. z 1984 r., nr 37, poz. 197).

11. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 26 czerwca 2012 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą (Dz.U. z 2012 r., poz.739).

12. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych dla zdrowia czynników biologicznych w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U. z 2005 r., nr 81 poz.718).

13. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz.U. nr 11 z 2005 r., poz. 86).

14. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 21 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla środków ochrony indywidualnej (Dz.U. z 2005 r., nr 259, poz. 2173).

15. Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz.U. z 2009 r., nr 105, poz. 869).

16. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. z 2010 r., nr 109, poz. 719 ze zm.).

Autor:

Emilian Kornobis

Zdjęcia:

Fotolia