Zasady ergonomii w gabinecie stomatologicznym

W pracy lekarza stomatologa szczególnie ważne są sprawy związane ze sferą bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii. Jeżeli chodzi o pierwsze zagadnienie, mamy tutaj na myśli ograniczenie zagrożeń występujących na stanowisku, czyli ryzyka zawodowego.

Do środków i procedur zapobiegawczych ograniczających ryzyko, za które odpowiedzialny jest pracodawca oraz personel gabinetu stomatologicznego, zaliczyć należy przede wszystkim: stosowanie ochron indywidualnych – w tym układu oddechowego i dłoni; używanie sprzętu jednorazowego użytku, gdy to jest wskazane; dbanie o to, by w pomieszczeniach pracy znajdowała się umywalka oraz zlewozmywak z bieżącą, ciepłą i zimną, wodą, wraz z ręcznikami jednorazowego użytku; zachowanie zasad higieny osobistej, w tym częste mycie rąk; profilaktyczne używanie mydeł i zasypek z dodatkiem środków przeciwgrzybicznych; dbanie o prawidłową wentylację pomieszczeń pracy; zachowanie higieny unitu stomatologicznego zgodnie z instrukcją producenta; sterylizacja pomieszczenia (np. przy użyciu lamp UV); dbanie o to, by powierzchnie stołów, ścian i podłóg w gabinecie (dodajmy – łatwo zmywalne) były często, przy użyciu właściwych środków, dokładnie myte; zapewnienie środków dezynfekcyjnych i przestrzeganie procedur dezynfekcji; dbanie o to, by autoklaw i, w zależności od potrzeb, sterylizator niskotemperaturowy znajdowały się i były stosowane we wszystkich pomieszczeniach, w których przewiduje się wykonywanie świadczeń przy użyciu narzędzi i sprzętu wielokrotnego użytku; sporządzenie planu postępowania po ekspozycji, z uwzględnieniem możliwych dróg narażenia (skaleczenie, zakłucie, zabrudzenie); przygotowanie instrukcji bezpiecznej obsługi urządzeń i ich udostępnienie na stanowisku pracy; prawidłowe usuwanie odpadów, zgodnie z przepisami; wydzielenie szatni oddzielnie na odzież roboczą i własną pracowników; przeprowadzanie wymaganych badań profilaktycznych; zapewnianie pracownikom systematycznego szkolenia z zakresu problematyki narażenia zawodowego; zapewnienie pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków spożywania posiłków oraz napojów.

Pojęcie ergonomii

Pojęcie ergonomii obejmuje rozległy obszar dostosowywania środowiska pracy do możliwości psychofizycznych człowieka. Zasadniczo ergonomia dzieli się na dwa nurty: ergonomię korekcyjną – poprawiającą istniejący stan środowiska pracy oraz ergonomię koncepcyjną – zajmującą się projektowaniem nowych rozwiązań w tym zakresie. Celem ergonomii jest usunięcie zagrożeń zdrowia i życia człowieka, zapewnienie odpowiedniej wydajności, wygody i satysfakcji z pracy. Ergonomia wkroczyła już do gabinetów lekarskich – w tym stomatologicznych. Wskazania ergonomii dotyczą nie tylko pracującego w nich personelu medycznego, ale również pacjentów. Wymagania ergonomiczne rozszerzone są także na pomieszczenia pracy i znajdujące się w nich przedmioty i sprzęt. Dodajmy, że termin „ergonomia” po raz pierwszy pojawił się w artykule polskiego uczonego prof. Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego, pt. „Rys ergonomii, czyli nauki o pracy, opartej na prawach zaczerpniętych z przyrody” opublikowanym w 1857 r. Od tego czasu zakres badań w tej dziedzinie znacznie się poszerzył.

Ergonomia stomatologiczna zajmuje się przeniesieniem podstawowych zasad ergonomii klasycznej do relacji pomiędzy lekarzem, asystentką, higienistką, pacjentem oraz miejscem pracy – gabinetem stomatologicznym. Istotną rolę odgrywa tutaj wzajemna współpraca w zespole stomatologicznym. Możemy tu mówić o ergonomii statycznej, która określa pracę zespołu stomatologicznego, wykonywaną w jednej ściśle określonej pozycji. Obecnie odchodzi się od pracy zespołu w pozycji statycznej. Innym pojęciem jest ergonomia dynamiczna. Uznaje ona za ergonomiczną pracę zespołu stomatologicznego w różnych pozycjach, zajmowanych przez poszczególnych jego członków. Ergonomia ta opiera się na przekonaniu, że żadna pozycja, nawet najbardziej prawidłowa, nie jest wygodna, jeżeli pozostaje się w niej przez dłuższy czas.

Warunki pracy

W gabinecie stomatologicznym zależy nam na zapewnieniu jak najlepszych warunków pracy lekarzowi i jego współpracownikom. Na warunki pracy składa się wiele czynników. Na niektóre z nich, oczywiście nie na wszystkie, ma pewien wpływ personel gabinetu – w tym lekarz stomatolog. Ważne jest także spełnienie wymagań i oczekiwań pacjentów. Każdy gabinet stomatologiczny powinien być dostosowany do rodzaju świadczonych usług lekarskich i posiadać odpowiednie minimum sprzętowe, w tym m.in.: unit, narzędzia, sprzęt wspomagający, leki i materiały stomatologiczne. Jako pomieszczenie gabinet stomatologiczny powinien być odrębnym lokalem użytkowym, chyba że znajduje się w mieszkaniu prywatnym, wówczas powinien być on wyraźnie wydzielony od pozostałych pomieszczeń o innym charakterze użytkowym. Wejście do pomieszczeń, w których prowadzona jest praktyka lekarska, nie może prowadzić przez inne pomieszczenia użytkowe lokalu ani pełnić funkcji komunikacyjnej dla pozostałych części mieszkania.

Położenie drzwi wejściowych do budynku oraz kształt i wymiary pomieszczeń wejściowych powinny umożliwiać dogodne warunki ruchu, również osobom niepełnosprawnym. Drzwi wejściowe do budynku i ogólnodostępnych pomieszczeń użytkowych powinny mieć w świetle ościeżnicy co najmniej: szerokość 0,9 m i wysokość 2 m. W przypadku zastosowania drzwi zewnętrznych dwuskrzydłowych szerokość skrzydła głównego nie może być mniejsza niż 0,9 m. W wejściach do budynku i do ogólnodostępnych pomieszczeń użytkowych mogą być zastosowane drzwi obrotowe lub wahadłowe pod warunkiem usytuowania przy nich drzwi rozwieranych lub rozsuwanych, przystosowanych do ruchu osób niepełnosprawnych.

W poczekalni, przy wejściu do przychodni powinny być wydzielone trzy strefy. Pierwsza to miejsce na pozostawienie okryć wierzchnich pacjentów. Druga to wydzielone miejsce, w którym można pozostawić wózki dziecięce lub inwalidzkie. W małych przychodniach (nie więcej niż 6 gabinetów) nie trzeba wydzielać osobnej strefy na wózki. Trzecią strefę tworzy punkt rejestracyjny lub informacyjny. Ponadto z głównego holu wejściowego musi być zapewniony łatwy dostęp do toalet. Wielkość poczekalni dla pacjentów uzależniona jest od liczby gabinetów. Przyjmuje się, że na każdy gabinet lekarski powinno przypadać co najmniej 2 m2 powierzchni poczekalni, nie wliczając w to powierzchni ciągów komunikacyjnych. Poczekalnia powinna być zlokalizowana tak, by mieć dobry widok na wejście i wyjście z pomieszczeń praktyki. Powinna mieć połączenie głosowe (intercom, telefon wewnętrzny) z gabinetem i łatwe dojście do niego. Dokumentacja medyczna przechowywana w rejestracji musi być chroniona przed dostępem osób postronnych.

Nie ma obecnie przepisów, które odrębnie ustalałyby wymagania przestrzenne dla gabinetów stomatologicznych. Gabinet taki musi spełniać te same wymagania co każde inne pomieszczenie, w którym świadczone są usługi medyczne, tj. wymagania ogólne Rozporządzenia Ministra Zdrowia z 26 czerwca 2012 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą (Dz. U. z 2012 r.,
poz. 739) – uszczegółowione w załączniku nr 2. Przepisy te powstały na podstawie Ustawy z 15 kwietnia 2011 r.
o działalności leczniczej. Poprzednio obowiązujące akty prawne definiowały bardzo szczegółowo wszystkie parametry dotyczące pomieszczeń w praktyce lekarskiej. Obecnie obowiązujące nie wskazują na konkretne wymiary pomieszczeń, ale na to, że praktyka stomatologiczna ma być urządzona zgodnie z przeznaczeniem i dostosowana do wykonywania w niej określonego zakresu świadczeń medycznych.

Nieaktualne już przepisy mogą stanowić pewną wytyczną ogólną i tak też się przyjmuje. Ważne są natomiast dwa rozporządzenia: Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej
z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. w Dz. U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.) oraz Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2002 r.,
nr 75, poz. 690 ze zm.).

Światło

W pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi, takich jak gabinety stomatologiczne, zgodnie z rozporządzeniem ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. należy zapewnić oświetlenie dzienne. W pomieszczeniu takim stosunek powierzchni okien, liczonej w świetle ościeżnic, do powierzchni podłogi powinien wynosić co najmniej 1:8, natomiast w innym pomieszczeniu, gdzie oświetlenie jest wymagane ze względu na przeznaczenie – co najmniej 1:12. W pomieszczeniach należy zapewnić także oświetlenie elektryczne. We wnętrzach stosuje się następujące rodzaje oświetlenia elektrycznego:
• ogólne – oświetlenie całej przestrzeni pracy;
• miejscowe – oświetlenie bezpośredniego stanowiska pracy;
• złożone – składające się z oświetlenia ogólnego i miejscowego.

W gabinecie stomatologicznym zaleca się stosowanie także oświetlenia bakteriobójczego – lampa bakteriobójcza powinna być załączona tylko na czas nieobecności personelu i pacjentów. O prawidłowości oświetlenia w gabinecie stomatologicznym decydują przede wszystkim:
• ogólny poziom jasności oświetlenia gabinetu;
• oświetlenie miejscowe stanowisk pracy;
• oświetlenie punktowe pola pracy (jama ustna pacjenta);
• równomierność oświetlenia.

Prawidłowo dobrane oświetlenie decyduje o tym, że personel gabinetu mniej męczy się w pracy; odbierane bodźce wizualne są zbliżone do obserwowanych w świetle naturalnym; możliwy jest właściwy dobór odcieni wypełnień stomatologicznych i prawidłowa ocena tkanek poddawanych badaniom. Ponadto pacjent: czuje się swobodnie w poczekalni i gabinecie; zabiegi odbiera mniej uciążliwie; ma lepszy nastrój. Dodajmy, że w pracy stomatolog ma do czynienia z obserwacją detali, niewłaściwe ich oświetlenie wymusza wytężanie wzroku, a to jest podstawowy czynnik, wpływający znacząco na zmęczenie. Oświetlenie gabinetu stomatologicznego powinno spełniać warunki określone w Polskiej Normie PN-EN 12464-1:2012 Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach.

Podstawowym oświetleniem pomieszczeń powinno być światło sufitowe, padające bezpośrednio z góry. Światło w gabinecie powinno pochodzić z kilku źródeł. Zapewnia to równomierność oświetlenia. Aby zapewnić właściwe oświetlenie (w zależności od powierzchni gabinetu), jedną lampę lub panel należy umieścić bezpośrednio nad unitem zabiegowym, a pozostałą powierzchnię oświetlić dodatkowymi źródłami światła. W ten sposób uzyskamy równomierne natężenie oświetlenia w całym gabinecie zabiegowym. Najbardziej wskazanym rozwiązaniem jest stosowanie lamp wyposażonych w regulację natężenia oświetlenia. Umożliwia to dobranie optymalnych warunków świetlnych podczas całego dnia pracy. Elektroniczny system ściemniający może być sterowany za pomocą pilota. Rozwiązanie tego typu nie wymaga ingerencji w istniejącą instalację elektryczną i jest łatwe w obsłudze. W gabinecie stomatologicznym, ze względu na to, że pacjent, półleżąc na fotelu dentystycznym, widzi sufit, powinny być zastosowane oprawy z jednolitą powierzchnią świecącą lub mleczne. Jeżeli dodatkowo oprawy zawieszane oświetlają również sufit, otrzymujemy dużą powierzchnię świecącą, która w łagodny sposób oświetla całe wnętrze. Należy pamiętać, by sufit był biały – odbija wtedy maksymalną ilość światła (powyżej 80%).

Dobór barw

Ważną rolę odgrywa również kolorystyka ścian. Kolory mają dużą siłę oddziaływania na psychikę ludzką. W poczekalniach preferuje się barwy żółte i zbliżone do nich. Są to tzw. barwy ciepłe, sprawiają bowiem wrażenie ciepła, prawdopodobnie wskutek skojarzenia z barwą słońca, wzmacniają poczucie bezpieczeństwa. Barwy niebieskie i zbliżone do nich wywołują natomiast wrażenie zimna – są to tzw. barwy zimne. W gabinecie lekarskim należy tak dobrać zestaw barw, by uzyskać wrażenie spokoju i skupienia. Najlepiej oddają to delikatne odcienie fioletu, zieleni i błękitu. Należy natomiast zdecydowanie unikać ostrych zestawów kolorystycznych, w których dominuje czerwień.

Mikroklimat

Rozróżnia się trzy rodzaje mikroklimatu środowiska pracy: gorący, zimny i umiarkowany. Na mikroklimat wpływają zasadniczo następujące czynniki fizyczne: temperatura powietrza, średnia temperatura promieniowania otoczenia, prędkość przepływu powietrza i wilgotność względna. Jeżeli chodzi o wilgotność względną, to rozumiemy przez nią, podany najczęściej w procentach, stosunek masy pary wodnej zawartej w pewnej objętości powietrza do masy pary, jaka by w tej samej temperaturze nasyciła tę objętość – czyli do maksymalnej masy pary nietworzącej jeszcze rosy (nieskraplającej się).

Mówiąc o mikroklimacie umiarkowanym, a taki mamy w gabinecie stomatologicznym, trzeba powiedzieć także o komforcie cieplnym, gdyż te dwa pojęcia łączą się ze sobą. Komfort cieplny można określić jako stan, w którym czujemy, że nasz organizm znajduje się w stanie zrównoważonego bilansu cieplnego, tzn. nie odczuwamy ani ciepła, ani zimna.

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
z 26 września 1997 r. (t.j. w Dz. U. z 2003 r., nr 169, poz. 1650 ze zm.) stwierdza, że w pomieszczeniach, w których jest wykonywana lekka praca fizyczna, i w pomieszczeniach biurowych temperatura nie może być niższa niż 18°C. W rzeczywistości zakres temperatury powietrza, w której czujemy się dobrze, jest zróżnicowany. Zależy on od czynników osobowych, ubrania, odżywiania, pory roku, a także od wysiłku i sposobu, w jaki nasz organizm oddaje ciepło do otoczenia. Należy dodać, że ustrój człowieka oddaje zwykle ciepło poprzez: promieniowanie (ok. 60%); odparowywanie potu (ok. 22%); konwekcję – unoszenie (ok. 15%); przewodzenie – styczność (ok. 3%).

W warunkach ekstremalnych te proporcje ulegają zmianie. Okazuje się, że duże różnice pomiędzy temperaturą powietrza a temperaturą promieniowania otaczających nas powierzchni (np. zimnych powierzchni okien, ścian i wyposażenia pomieszczenia) stwarzają znaczny dyskomfort. Ważna jest także odpowiednia prędkość przepływu powietrza, którą zapewnia wentylacja naturalna lub sztuczna, a także klimatyzacja. Z tym zagadnieniem łączy się z kolei konieczność uzyskania niezbędnej wymiany powietrza, wynikającej z potrzeb użytkowych i funkcji poszczególnych pomieszczeń. W nieklimatyzowanych pomieszczeniach pracy, w których nie wydzielają się substancje szkodliwe dla zdrowia, zgodnie z zapisami wspomnianego Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
z 26 września 1997 r., wymiana powietrza nie powinna być mniejsza niż 0,5-krotna w ciągu godziny. To stwierdzenie dotyczy także gabinetów stomatologicznych.

Jeżeli chodzi o wilgotność powietrza, to istnieje zasada, że im wyższa temperatura, tym wilgotność względna powinna być niższa. Przy wysokiej temperaturze i dużej wilgotności trudno nam bowiem oddychać i szybko się męczymy. Może wtedy dojść do stresu cieplnego, który pojawia się wtedy, gdy zyski cieplne są większe niż ilość ciepła oddawanego z organizmu do otoczenia. Trzeba dodać, że przy temperaturach zalecanych w pomieszczeniach pracy lekkiej (średnio nieco ponad 20°C) optymalna wilgotność względna zawiera się średnio w granicach 40-60%.

Na nasze samopoczucie znaczny wpływ ma także jakość powietrza związana z jego jonizacją. Niekorzystne zjawiska nasilają się wtedy, gdy zachwiana zostaje równowaga pomiędzy zawartością w powietrzu jonów ujemnych i jonów dodatnich, na niekorzyść tych pierwszych. Dodatkowy wpływ na wzmożoną emisję jonów dodatnich ma obecność monitorów komputerowych, drukarek laserowych, wyposażenia z tworzyw sztucznych, czynnych grzejników elektrycznych itp. Z tego też m.in. powodu utrzymanie odpowiedniej wymiany powietrza w pomieszczeniu ma istotne znaczenie (stosuje się specjalne urządzenia jonizujące powietrze – m.in. umieszczone w klimatyzatorach). Należy dodać, że właściwa regulacja parametrów środowiska pracy, w tym oprócz wcześniej wymienionych także dobór właściwego oświetlenia, ograniczenie hałasu, prawidłowa – czyli tzw. ergonomiczna – organizacja stanowisk i stworzenie odpowiedniego wrażenia estetycznego przekładają się m.in. na:

• większe skupienie pracownika na wykonywanych zadaniach;
• zmniejszenie liczby popełnionych błędów;
• zwiększenie wydajności i poprawę jakości wykonywanej pracy;
• zmniejszenie absencji chorobowej;
• zwiększenie bezpieczeństwa pracy.

Dobór mebli

W każdym gabinecie lekarskim (także stomatologicznym) należy zadbać również o odpowiedni zestaw mebli. Preferowane są meble metalowe, plastikowe lub wykonane z lakierowanej sklejki. W zestawach tapicerowanych zaleca się stosowanie skóry naturalnej i syntetycznej albo innych materiałów ułatwiających dezynfekcję. Meble powinny być tak ustawione lub zawieszone, aby możliwie maksymalna powierzchnia podłogi była dostępna. Powierzchnia biurka powinna pozwolić w wygodny sposób ustawić na blacie zarówno komputer z oprzyrządowaniem, jak i podręczne artykuły biurowe oraz inne przedmioty.

Praca przy komputerze

Należy pamiętać, by monitor komputera stał bokiem do okna – jeżeli przy nim się znajduje (płaszczyzna ekranu prostopadła do okna), a jego górna krawędź znajdowała się na wysokości naszych oczu. Monitor, klawiatura i dokumenty powinny być umieszczone w jednej linii. Odległość oczu od ekranu powinna być równa 400-750 mm. Krzesło przy komputerze musi zapewniać dostateczną stabilność i być wyposażone w podstawę co najmniej pięciopodporową, z kółkami jezdnymi. Wymiary oparcia i siedziska powinny zapewnić wygodną pozycję ciała i swobodę ruchów. Musi być też zapewniona regulacja wysokości siedziska w zakresie 400-500 mm (licząc od podłogi) oraz regulacja nachylenia. Płyty siedziska i oparcia powinny być wyprofilowane do naturalnego wygięcia kręgosłupa i odcinka udowego kończyn dolnych. Krzesło musi mieć podłokietniki.

Dodatkowe uwagi

Dodatkowe uwagi dotyczące pomieszczeń pracy stomatologa i personelu stomatologicznego to:
• szyby w oknach powinny być czyste i przepuszczać dostateczną ilość światła. Do mycia okien powinien być zapewniony dogodny i bezpieczny dostęp;
• okna powinny być wyposażone w odpowiednie urządzenia eliminujące nadmierne operowanie promieni słonecznych padających na stanowiska pracy;
• okna przeznaczone do wietrzenia pomieszczeń należy wyposażyć w urządzenia pozwalające na otwieranie ich w sposób łatwy i bezpieczny z poziomu podłogi oraz ustawienie części otwieranych w pożądanym położeniu.

Mówiąc o ergonomii w pomieszczeniach gabinetu stomatologicznego, nie należy zapominać o zapewnieniu odpowiedniej izolacji akustycznej pomiędzy gabinetem i poczekalnią. Brak takiej izolacji może powodować u pacjentów czekających na zabieg wysoki poziom stresu, zanim znajdą się na fotelu stomatologicznym. Dźwięki charakterystyczne dla zabiegów wykonywanych w gabinecie wiele osób kojarzy z bólem i innymi nieprzyjemnymi doznaniami. Może to wynikać z sytuacji związanych z wcześniejszymi nieprzyjemnymi doświadczeniami, a konkretnie – kojarzyć określony dźwięk z bólem.

Współpraca w zespole

By zwiększyć wydajność pracy oraz zmniejszyć obciążenie fizyczne pracą u lekarza stomatologa, zgodnie z zasadami ergonomii, zaleca się stosowanie podczas zabiegów pracy zespołowej. Praca zespołowa – na cztery ręce – oznacza, że oprócz dwóch rąk lekarza w każdym zabiegu stomatologicznym biorą udział również ręce wykwalifikowanej asystentki. Kooperacja manualna i znajomość procedur leczniczych przez członków zespołu to podstawowe warunki prawidłowego przeprowadzenia jakiegokolwiek zabiegu stomatologicznego. Im więcej wie i potrafi asystentka, tym mniejszy jest wydatek energetyczny lekarza. Może on pracować wydajniej, dłużej i z mniejszym obciążeniem.

Szczególne znaczenie w technice pracy zespołowej ma minimalizacja ruchów związanych z przekazywaniem instrumentów. Cały zestaw instrumentarium dla danego zabiegu stomatologicznego powinien być przekazywany przez asystę w taki sposób, aby lekarz nie musiał odrywać wzroku od pola zabiegowego. Aby mogło odbywać się to w opisany sposób, konieczne jest: odpowiednie oznakowanie instrumentów; tac z instrumentami; opanowanie przez zespół odpowiednich chwytów i technik przekazywania instrumentów; dokładna znajomość przez asystę rodzaju wykonywanego zabiegu.

Większość instrumentów przekazywana jest zwykle z lewej ręki asystentki do prawej ręki lekarza (w przypadku lekarzy praworęcznych). Prawa ręka asysty jest wtedy gotowa do obsługi ssaka, podawania materiałów itp. Należy dodać, że metoda przekazywania instrumentów może być jednoręczna – wówczas lewa ręka asysty spełnia dwie funkcje: przejmuje używany instrument od lekarza i jednocześnie podaje mu następny albo oburęczna – zasadą jest tutaj podawanie przez asystentkę instrumentów prawą ręką, a przejmowanie używanych już przez lekarza lewą ręką.

Podsumowanie

Należy stwierdzić, że przestrzeganie zasad ergonomicznej organizacji stanowiska pracy jest czynnikiem ograniczającym liczbę wypadków oraz chorób, w tym zawodowych, ma także istotny wpływ na satysfakcję osobistą z wykonywanej pracy. Takie podejście do sposobu organizacji stanowiska pracy stomatologa sprzyja utrzymaniu zdrowia i dobrej kondycji fizycznej. Przypomnijmy, że zdrowie, zgodnie z definicją WHO, to stan pełnego dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i socjalnego, a nie tylko brak choroby lub niesprawności.

Piśmiennictwo:

1. Jędrzejczyk A.: Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy; Wyd. Instytut Technologii Eksploatacji – PIB; Radom 2007.
2. Pellowska-Piontek M., Kochańska B.: Ergonomia w stomatologii; Wyd. Akademia Medyczna w Gdańsku; Gdańsk 2005.
3. Walusiak-Skorupa J.: Medycyna i higiena pracy; Wyd. Centrum Kształcenia Podyplomowego w Warszawie; Warszawa 2011.
4. Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. w Dz. U. z 2014 r., poz. 1502 ze zm.).
5. Ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. z 2011 r., nr 112, poz. 654 ze zm.).
6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 26 czerwca 2012 r., w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą (Dz. U. z 2012 r., poz. 739).
7. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2002 r., nr 75, poz. 690 ze zm.);
8. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz. U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.).
9. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz. U. z 1998 r., nr 148, poz. 973).

Autor:

Józef Micuła